Op een dag begint de goede oude Volvo plotseling water te morsen. Als we terugkomen van boodschappen doen heeft hij een grote plas gedaan op de glanzende vloer van de prachtige royale parkeergarage onder het ‘Ria Shopping’ winkelcentrum in Olhao, waar je zo heerlijk gratis kunt parkeren. Jeetje waar komt die plas vandaan? Willemine is onmiddellijk bereid om half onder de Volvo te duiken – het is tenslotte haar auto – om de pijnlijke plek te identificeren. Moeilijk te zien. Er is ergens water vandaan gekomen, maar nu komt er niets meer. Ik heb inmiddels even mijn vinger in de vloeistof gestoken en stel proevend vast dat het koelvloeistof is. De Volvo verliest koelvloeistof, maar niet als hij rustig stilstaat. Geruststellend probeer ik Willemine uit te leggen dat een auto een koelsysteem heeft, om de motor te koelen, en dat in dit systeem druk wordt opgebouwd als de motor warm wordt. Als de druk oploopt en je hebt ergens een lek, dan zie je het resultaat onder de auto. Op de terugweg naar huis koop ik twee liter koelvloeistof van BP, voor de zekerheid. Duur spul trouwens, anti-roest en anti-vries en nog meer goede eigenschappen die je in dit Zuid-Portugese klimaat niet nodig hebt. Vriezen doet het hier sowieso nooit. Vroeger gooiden we toch gewoon water in de radiateur?

De volgende ochtend rijd ik naar de garage in het dorp. Deze is gevestigd in een smal straatje, naast de bakkerij. Ik ken deze garage niet omdat ik voorheen naar een concurrent ging voor kleine onderhoudswerkzaamheden, zoals olieverversen en ruitenwissers vernieuwen. Helaas is deze uitstekende garagist overleden, door een noodlottig ongeval op een van de gevaarlijke regionale wegen.
Deze garage, die nu de enige is in het dorp, heeft geen naam, maar wordt gekenmerkt door een verweerd Shell embleem boven de deur. In het smalle straatje staan allerlei zakelijke auto’s en autootjes geparkeerd, waaronder ook een prima onderhouden Datsun vrachtwagentje uit de jaren zestig, met mooie hardhouten schotten rond de achterbak. De eigenaar is Diogo Alves zoals de belettering rondom aangeeft. Geen naam om trots op te zijn, want menige Portugees gruwt nog van zijn misdadige praktijken in het Lissabon van begin vorige eeuw. Hij roofde van rijk en arm, sneed mensen de keel af, gooide arme wasvrouwtjes bij het Aquaduct over de muur en overviel met zijn bende de noodlottige bewoners in hun eigen huis op klaarlichte dag. Met zijn vriendin en handlanger werd hij uiteindelijk ter dood veroordeeld, dat wel.
Deze Diogo lijkt mij vredelievend. Hij heeft een schitterend krullerig logo met een D en een A, ongetwijfeld zelf ontworpen en handelt in Moveis, meubelen. Achter de voorruit liggen de folders, al járen zo te zien want ze zijn totaal verbleekt door de zon. Ik parkeer half in het krappe inritje en loop de donkere garage binnen. De overgang van het felle buitenlicht naar deze duisternis maakt mij een moment blind, maar ik zie links naast een geopende motorkap een kluitje mannen staan.

‘Bom dia, is de chef er ook?’ zeg ik tegen de mannen.

Ja de chef is achterin.
In de verte, zeker vijftig meter verderop, ontwaar ik in de donkerte tussen wat geparkeerde auto’s uit vervlogen jaren een figuur die met opgeheven arm naderbij komt.
‘Daar komt de chef’ annonceren de mannen.
De chef komt met kleine snelle, maar elegante pasjes naderbij. Hij draagt weliswaar werkkleding, maar deze is smetteloos. Zijn gezicht plooit zich in een aimabele glimlach en we schudden elkaar de hand en noemen onze namen. Hij heet Hannibal en is kleiner dan zijn naam doet verwachten. En niet dik zoals de mannetjes die hier rondhangen. Zijn donkere haar heeft hij zorgvuldig gekapt, met krullen in zijn nek. Helemaal niet het type van de vette monteur. Ik leg hem uit dat de Volvo lekt en met een gastvrij gebaar nodigt hij mij uit de auto naar binnen te rijden, wat nog niet eenvoudig is omdat de ingang – zwartgeel gestreept aan beide kanten – tamelijk nauw is voor zo’n enorme garagewerkplaats.
De Volvo laat braaf, als bewijs een flinke plas op de vloer lopen. De vloer die, zoals ik nu zie, betegeld is met roodbruine tegels van Portugees marmer, zover het oog reikt. Ach ja, hij heeft waarschijnlijk een oom die vroeger een steengroeve had. Of beter gezegd, zijn opa had die oom, want inmiddels is de prijs van dit marmer te hoog voor garagevloeren. Zo te zien is er sinds opa deze garage opende geen werkster met een dweil langs geweest.

Nadat ik de motorkap voor hem heb geopend, duikt de chef met een looplamp onder de auto, zorgvuldig de gelekte koelvloeistof ontwijkend. Mijn ogen zijn inmiddels aan de halve duisternis gewend en ik bewonder de omgeving. Zelden zo’n grote garage gezien, met zoveel rotzooi erin. De ruimte is kolossaal, hoog, diep, breed. Geheel achterin, waar het zeer donker is, want er zijn slechts twee kleine ramen en er wordt duidelijk op de elektriciteitsrekening bespaart, daar geheel achterin staan twee bruggen. Op een ervan bevindt zich een klein vrachtwagentje en ik zie dat een monteur eronder aan het werk is. Op de andere brug rust een wrak dat er ooit nog zelfstandig is opgereden. Tegen de verre achterwand zijn werkbanken te onderscheiden en heel veel kartonnen dozen. Hier kwam de chef vandaan. Rechts langs de lange zijde is een soort vide op een meter of tweeënhalf hoog. Er ligt oud verpakkingsmateriaal opgestapeld, karton, plastic, lege flessen, kortom een grote vuilnisbelt waaraan jaren gewerkt is. Op hetzelfde moment zie ik een monteur te voorschijn komen uit de smeerkuil, die rechts naast de ingang is. Hij heeft een stuk uitlaatpijp bij zich en weet dit met ongekende precisie, hetgeen de nodige ervaring verraadt, in de vide te werpen. Daarna verdwijnt hij in het kantoor, dat onder de vide is gevestigd en ooit een groot raam had dat uitkeek in de werkplaats. Het raam is verwijderd, wel zo handig want nu toont het als een groot uitgeefloket. Nieuwsgierig kom ik naderbij en zie dat het kantoor geheel gevuld is met van alles dat nuttig kan zijn of is geweest voor een auto. Onder het verdwenen raam staat een stalen bureau, waarachter een versleten stoel. Op het bureaublad is in het midden een ruimte vrij gelaten voor een groot papieren blad waarop iedereen zijn notities heeft geschreven. Links zie ik alle jaargangen van de handboeken voor de garagist, op boekenplanken die tot een hoogte van minstens drie meter langs de muur zijn getimmerd. Overal hangen, staan en liggen dozen en doosjes met onderdelen, voor zover deze niet gewoon op de grond liggen. Het is een voorbeeld van een ingeleefd kantoor, waar nimmer een organisatiedeskundige aan te pas is gekomen.

Als ik bij de Volvo terugkom heeft Hannibal inmiddels ontdekt dat er sprake is van een lekkende slang. Een zeer gecompliceerde slang die zich in bochten wringt en bovendien een zijslang blijkt te hebben alsof die eraan vast is gegroeid. De slang is fraca ofwel digerigo, kortom rot. Moet een nieuwe komen, die moet worden besteld. Hoelang gaat dat duren? De chef vermoedt wel een paar dagen. Jee wat nu? Misschien kan ik een provisorische reparatie maken, oppert de chef. Inkorten? Nee, heeft hij al geprobeerd, het rotte stuk is te lang, dat gaat niet lukken.
Als ik samen met hem somber onder de motorkap staar, veert hij ineens op en beent met energieke kleine stapjes naar zijn kantoor zonder raam. Hij blijft lang weg, dus ik ga kijken en ontdek hem achter in het kantoor bij de berg materialen, waaruit hij een krom stuk koperen leiding te voorschijn tovert. Tevreden grijnzend verdwijnt hij naar de werkbank in de verte en ik zie dat hij een stuk van de koperen leiding afzaagt. Hiermee komt hij terug bij de Volvo waar hij het verteerde stuk slang wegknipt en er het afgezaagde koperen pijpje voor in de plaats brengt. Hij knikt tevreden, het past. Zorgvuldig zet hij de boel goed vast met slangklemmen.
‘Goed’ zegt hij. ‘Zo kunt u ermee rijden, start even de motor.’
Hij loopt naar een hoek van de werkplaats en komt terug met een plastic emmertje water. Zorgvuldig giet hij het water in de container van het koelsysteem. Dan terug voor nog een emmertje water en nog drie keer terug voor drie emmertjes water en dan is het koelsysteem gevuld.
‘Het werkt’ zegt hij, ‘maar het is tijdelijk, een provisorische reparatie begrijpt u, zo kunt u er even mee rijden, maar er moet een nieuwe slang komen’.
Ik ben het met hem eens en hij bevestigt nogmaals dat het geen probleem is om deze te bestellen.
‘ Wat is het voor auto?’ vraagt hij.
‘ Volvo’ zeg ik.
Ja dat had hij al gezien. Type bedoelt hij.
‘ Een Volvo 960 meen ik, een Polaris…’
Of ik maar even het boekje wil pakken? Ik haal het uit het handschoenenkastje en hij is er blij mee, hoewel het in het Nederlands is geschreven. Met het boekje in de hand gaat hij naar zijn kantoor en komt terug met een klein schrijfblokje en een potloodje. Hoewel de pagina volgeschreven lijkt met zinnen die later doorgestreept zijn, kennelijk werkzaamheden die verricht zijn, is er nog net een centimeter vrij onderaan de bladzijde. Hij buigt zich onder de motorkap, zichzelf bijlichtend met de werklamp, en begint nauwgezet het typenummer van de auto over te schrijven in het bloknootje. Het zijn veel cijfers en letters en hij telt ze twee keer na. Klaar. Hij gaat de slang bestellen en belt mij als deze binnen is.
We schudden handen en ik vraag hoeveel hij van mij krijgt. Niets natuurlijk, dit is immers een noodreparatie, betaling komt straks wel in orde als hij de nieuwe slang monteert.

De volgende dag, in de namiddag, word ik gebeld op mijn mobiele telefoon. Hannibal de garagist. Of alles goed gaat met de koeling en of ik alsjeblieft wel regelmatig even het waterpeil wil controleren. Ik ben bijna ontroerd door zoveel klantvriendelijkheid en roep wel drie keer dat zijn noodreparatie fantastisch werkt. Ja maar… werpt hij tegen, het kan echt niet zo blijven, dat moet ik goed begrijpen. Hij heeft de nieuwe slang al besteld.

Vijf dagen later – ik ben de slang eigenlijk al vergeten – belt Hannibal. De slang is binnen. Mooi, ik spreek af dat ik meteen de volgende ochtend langs kom en dat vindt hij prima. Om half elf rijd ik de Volvo weer naar binnen, na twee keer steken want het straatje staat nog voller dan de vorige keer. Chef Hannibal komt te voorschijn vanachter uit het donker en er staan weer diverse mannetjes in groepjes te kletsen. Er komt er een, er gaat er een weg, hallo goede morgen, handen schudden en de toestand in de wereld en Moncarapacho bespreken en ondertussen toekijken hoe de twee monteurs hun werk doen.

Hannibal begroet mij op zijn aimabele manier en toont de nieuwe kronkelslang met bijslang. Zo kan alleen Volvo ze maken. Voordat hij begint meld ik dat er nog een paar kleine dingen moeten gebeuren, zoals het derde remlicht dat al een jaar niet werkt, de armsteun rechts die loszit en steeds op de grond dondert, de dikke rode elektriciteitskabel die afgelopen winter is aangevreten door een rat die de accu als nest had ingericht en het linker parkeerlicht, dat ik nooit gebruik maar dat desalniettemin behoort te werken.
Komt goed, zegt Hannibal. De zon schijnt en ik wandel het dorp in. Ben met een uurtje terug, zeg ik en Hannibal vindt het goed. Hij hangt alweer met zijn vriendelijke gezicht onder de motorkap. Na een espresso en een taartje (Bica en Pastel de Natas, samen nog geen 1 euro vijftig) op het terrasje van de bakker, ga ik weer eens binnen in de garage kijken. Hannibal vind ik in zijn kantoortje. Hij heeft een grote plastic doos omgekeerd op zijn stalen bureaublad en zoekt ijverig in de berg schroefjes en moertjes. Verstoord kijkt hij op, ik ben natuurlijk te vroeg terug. Schroefjes zoeken gebaart hij en toont mij er een die hij kennelijk al gevonden heeft. Even later heeft hij ook een tweede te pakken en loopt weer met die typische vlugge pasjes naar de Volvo om de armsteun te gaan vastschroeven. Hij kreunt en moppert, want het is een ongemakkelijk klusje waarbij hij met zijn gekrulde haren tussen de voorstoelen geklemd raakt. Maar het lukt en daarna nog even het derde remlicht in orde maken. Dit lukt minder, daar moet de assistent monteur aan te pas komen, die dan ook nog maar even het parkeerlichtje meepakt. Hannibal staat er trots bij te kijken, toch maar mooi weer even die Volvo in topconditie gebracht.
Ik vraag hoeveel hij van mij krijgt en hij nodigt mij uit in zijn kantoortje, waar hij de schroefjes aan de kant schuift en met een stukje potlood op zijn bloknootje begint te rekenen. Hij toont mij de inkoopnota van de rubberslang; duur vindt hij. Maar daar kan hij ook niks aan doen, zevenenzestig euro vijftig, het is een boel geld dat geeft hij grif toe. Na enig rekenwerk toont hij mij zijn briefje en ik zie dat hij nog dertig euro opgeteld heeft bij de prijs van de slang. Voor het werk, legt hij uit. Ik geef hem honderd euro en daar is hij zeer content mee.

Boa tarde, zeggen de mannen die de reparaties hebben bijgewoond. Boa tarde!

Een week later ga ik even een boodschap doen en rijd over de zandweg de heuvel af. Als ik bijna aan het eind ben, ongeveer een kilometer van mijn huis, hoor en voel ik een tik tegen mijn rechtervoorwiel en meteen weet ik dat het niet goed zit. Lekke band. Dat risico loop je hier met al die stenen langs de weg. Gelukkig sta ik vlakbij de asfaltweg naar het dorp, op een vlak stukje, zodat het niet moeilijk is om de krik goed neer te zetten. Moeilijker is het om de krik te voorschijn te halen, waartoe eerst de inhoud van de bagageruimte geleegd moet worden. Zorgvuldig leg ik het reservewiel onder de zijkant van de auto. Heb ik lang geleden geleerd van een expert. Mocht de auto van de krik vallen, dan valt hij maar een klein stukje want het wiel vangt hem op. Nadat ik de moeren heb verwijderd kan ik rukken en trekken wat ik wil, maar het wiel wil er niet af. Jeetje, dit heb ik nog nooit meegemaakt, meestal valt zo´n wiel gewillig in je armen. Na nog enkele uitputtende pogingen geef ik het op. Wiel zit vast, ook zonder moeren. Goede raad is duur, het huis is een kilometer heuvelop, het dorp is zes kilometer verderop. Dan komt de ingeving. (Die komt altijd als je maar geduld hebt!) Ik realiseer me dat Liberta, onze hulp, vandaag aanwezig is, met haar autootje. Willemine gebeld. Het kost even wat uitleg om te melden dat ik machteloos onderaan de heuvel sta met een lekke band en dat zij met het autootje van Liberta naar mij toe moet komen, zodat wij samen naar de garage in het dorp kunnen rijden.

Jajaja natuurlijk kan ik wel een wiel verwisselen, maar het wiel zit vast, het lekkebandwiel wil niet loskomen. Ik krijg hem er niet af!

Enfin, Willemine komt en klaagt dat het autootje van Liberta geen stuurbekrachtiging heeft, hetgeen het rijden op een zandweg niet eenvoudiger maakt. Samen toeren we naar de garage van Hannibal, maar die is er niet. Wel de eerste monteur. Ah! De Volvo! Lekke band, wil niet los? Onmiddellijk laat hij alles uit zijn handen vallen en grijpt een vuistje – zo´n stevig klein mokertje – en een vet stuk hout en gooit voor de zekerheid nog wat gereedschappen achter in zijn bestelautootje. Ik wenk Willemine dat zij wel kan gaan en samen met de monteur rijden we terug naar Volvo. Het reservewiel ligt er nog, op dezelfde plek. Godzijdank, want zij had mij voorspeld dat zo´n mooi wiel met een nieuwe band erom gefundenes fressen zou zijn voor een passerende zigeuner.
De monteur pakt het stuk hout, zet dit achter het onwillige wiel en geeft er twee harde klappen tegen met zijn vuistje. Het wiel geeft zich onmiddellijk gewonnen. In een handomdraai zet hij het reservewiel er voor mij op en nodigt mij uit om achter hem aan te rijden naar de garage. Daar gekomen monsteren we beiden de lekke band, maar niets te zien. Totdat hij een scheurtje ontdekt in de wang. Ja, wangen zijn dun, legt hij uit, die gaan gauw kapot. Maar, misschien is het te repareren.

In Nederland zou je in zo´n geval meteen een nieuwe band moeten kopen, twee eigenlijk want je kunt niet één voorband vernieuwen en de andere niet.

Repareren? Als Nederlander heb ik er een hard hoofd in. Ja zegt de monteur, we gaan het volgende week wel bekijken, als de baas er weer is. Ik leg uit dat ik drie weken naar Nederland ga. Des te beter vindt hij. Kunnen ze er op hun gemak mee aan de slag. Het mooie lichtmetalen Volvo wiel wordt schuin tegen de wand gezet en ik kan gaan.

Drie weken later, als ik weer terug ben in Portugal, bel ik de garage. De monteur neemt op en legt mij in rap Portugees van alles uit dat ik niet kan volgen en als ik zeg dat ik om elf uur langskom, roept hij dat dit niet kan. Of ik na de lunch kan komen, rond een uur of twee? Ik voel hem al aankomen, natuurlijk geen donder gedaan aan die band en nu nog even gauw naar een bevriende bandenman. Om twee uur sta ik voor de garage en mag meteen naar binnen rijden. Mijn wiel staat op de plek waar het drie weken geleden ook stond. Enfin, ik stap uit en zeg boa tarde tegen de rondhangende kijkmannetjes (twee maar) en tegen de slungelachtige monteur in opleiding die iets ondefinieerbaars staat te doen in het halfduister. Zo achteloos mogelijk wandel ik naar mijn wiel. Verrek zeg! De band, mijn eigen oude vertrouwde band, is keihard opgepompt!
De monteur komt te voorschijn en glundert. Ja, mooi hè? Hij pakt het wiel alsof het zijn geliefde huisdier is en toont mij de wang. Ik zie een zwarte plak rubber als een pleister op de wonde. Gevulcaniseerd, zegt hij trots. Je maar… is dat wel sterk genoeg, sputter ik. In Nederland mag zoiets volgens mij niet eens van de wegenverkeersdienst. Ha, sterk? Aan twee kanten gevulcaniseerd meneer, aan de binnenkant zit ook zo´n plak rubber, dat is kwaliteit. Prima reparatie. Ik geloof hem, hoewel ik mij dit soort reparaties vaag herinner uit mijn vroege jeugdjaren.

Mooi, dank je, goed werk, zeg ik prijzend. Erg prijzend, ter compensatie van mijn eerder gevoelde gebrek aan vertrouwen in de Portugese garagecultuur. Moet ik betalen als de baas er is of kan het nu ook? Ja het kan nu ook: vijftien euro. Vijftien euro? Is dat inclusief alles? Ja. Of ik een bonnetje wil. Nee, ik kan het toch niet van de belasting aftrekken haha…

Ik geef hem twintig euro en rijd fluitend op mijn gerepareerde wang naar huis.

Christian
februari 2013

In Portugal staat de markt nog middelpuntig in het leven. Ondanks de verschijning van enorme supermarkten van Auchan, Intermarché, Aldi en Lidl en locale grootheden zoals Pingo Doce (zoete druppel), Jumbo, Continente en Pão de Açúcar (suikerbrood), heeft de markt zijn levenskracht behouden.
Hier komen in alle vroegte de boeren en tuinbouwers, de vissers en handelaren hun waren uitstallen.
Elke stad en elk dorp heeft zijn vaste overdekte markthal. Deze gebouwen zijn vaak monumentale staaltjes klassieke architectuur. In Olhao aan de haven troont een tweelinggebouw met pikante torens en een skelet dat door de heer Eifel zelf ontworpen lijkt en in het hart van Loulé vind je een markthallenpaleis in Moorse stijl met pompoentorens en puntbogen. Helaas is dit gebouw door restauratiewoede enigszins te mooi geworden en is de heerlijke chaos binnen vervangen door een toneel van strakke rijen verkoopstalletjes. Verdwenen zijn de oude kaasvrouwtjes, de kledenverkoopsters, de verweerde boertjes met hun slakken in een plastic teiltje (caracóis) of met een bakje schelpdieren (ameijoas). De kleine nering is verjaagd uit dit paleis dat moet concurreren met de moderne shoppingcentra die inmiddels hier en daar zijn verrezen, en die – toegegeven – eveneens architectonisch niet onaantrekkelijk zijn als monumenten van de moderne vooruitgang. Portugal heeft shoppingcentra die de American dream naar de troon steken, in Lissabon vind je de grootste shoppingmall van Europa en in het zuiden, in de Algarve, heeft een onooglijk dorp als Guia internationale faam gekregen door een shoppingmall die enigszins aan Disneyland doet denken. Hier komen de gezinnen op zondag verpozen in een prettig constant klimaat, niet te warm niet te koud, geen wind en overal terrassen en planten, hoewel die vaak van plastic zijn. Ruimtelijkheid, licht en lucht, glazen plafonds en leuke winkels, heel veel leuke winkels met heel veel kleding en schoenen en heel veel uitverkoop. De voedselpleinen in deze winkelparadijzen zijn uitgebreid, naast de klassieke koffietentjes, vaak een eilandje in de drukte, waar je voor 50 of 60 cent de heerlijkste espresso krijgt, zijn er restaurants en snackbars in overvloed. Niet alleen de bekende hamburgertenten, maar ook speciaalzaken, zoals een soeprestaurantje, een vis- en garnalen tentje, een Japanse sushibar of een Italiaans restaurant. Kwaliteit van zeer matig tot redelijk goed en altijd verrassend voordelig. Bij de Japanner in Ria Shopping Olhao kun je bijvoorbeeld voor 8 euro net zoveel lekkere schoteltjes van de lopende band pakken als je opkunt.
Maar de ware Portugese markt is toch de buitenmarkt, de zogenaamde vlooienmarkt op een groot vaak zanderig plein bij een kerkhof of nabij een vervallen sportaccommodatie. In de locale kranten worden deze weekendmarkten geannonceerd en het volk uit de gehele omgeving trekt er massaal naar toe. Bij zonsopkomst worden de tenten in elkaar gezet, klinkt het gehamer waarmee de stalen pennen in de grond worden geslagen om de scheerlijnen vast te zetten en kreunen en brommen de zware motoren van de enorme trucks, die hun trailers parkeren waarin straks de restaurants geopend worden. Rondom het dorp heerst al vroeg de chaos. Politiemannen met lichtgevende gele hesjes proberen de verkeersstromen in goede banen te leiden en de smalle straatjes en rustieke hoekjes worden voor alle zekerheid gesloten voor gemotoriseerd vervoer. Gezinnen in oudere auto’s komen van heinde en verre en zoeken een parkeerplaats, ergens op een stoep, in een olijfboomgaard, of op een braakliggende zandvlakte (vaak het voetbalveld) die voor het doel is opengesteld.
Het volk is divers en naast de oude garde is ook de jeugd goed vertegenwoordigd. Je ziet authentieke vrouwen in het zwart met strooien hoeden en hoofddoeken – meestal gecombineerd – en mannen op hun zondags in hun trouwpak met vest, maar evenzo de moderne jongens, met spijkerbroeken die van de kont glijden en waarvan het kruis tussen de knieën hangt. Jonge meiden flaneren in aalgladde nylonachtige gympakjes die pronte bilpartijen accentueren, hun oma’s dragen zelfgebreide veelkleurige vesten en zwaar rokende mannen kleden zich sportief in slobberige joggingbroeken en leren jacks. Maar, over het algemeen overheerst toch de degelijke burgermanskleding van nette mensen op zondag.
Aan het begin van de markt, bij de entree zou je kunnen zeggen, voor zover deze markten een entree hebben, vind je de bedelaars en de gebakkraampjes. In gloeiende olie worden deegwaren gebakken, in hoefijzervorm, als staven of als ringen, die daarna door een mengsel van kaneel en suiker worden gehaald. Een lekkernij. Voorts de schelpdieren en slakken, in bakken en teiltjes en daarnaast de aardbeien die hier het hele jaar door verkrijgbaar zijn, omdat ze in plastic kassen worden gekweekt. Kisten vol, uit Spanje en eigen land. Een euro de kilo. Om één uur, als de markt afloopt, zijn de aardbeien bijna altijd overal uitverkocht. Daar moet je wel rekening mee houden. Mocht je gereedschap nodig hebben, welk gereedschap dan ook, het is hier verkrijgbaar in grote hoeveelheden, van het kleinste zakmesje tot de grootste pikhouweel. Evenals de koperen destilleer toestellen om de ‘medronho’ te stoken, het Portugese vuurwater dat getrokken wordt van een soort wilde aardbeitjes die in het achterland volop aan de struiken hangen. Deze aardbeitjes gisten zo sterk, dat menige geit (echte liefhebbers van deze vruchtjes) dronken van de heuvel is gevallen. En natuurlijk is er veel kleding. Tenten vol lingerie, sjaals, doeken, draperieën, jurken en broeken, veel spijkerbroeken van de bekende merken, veel namaak van de bekende merken en ontzettend veel schoenen. Daartussen natuurlijk de mandenmakers met vlechtwerk in elk model en formaat. En Portugees aardewerk, zelfgebakken en beschilderd. En op uitgespreide doeken de uitstallingen van de zolderopruimingen en de gekopieerde Cd’s op mp3formaat. Het is niet te geloven wat die handelaren allemaal bewaren en elke keer weer zorgvuldig inpakken in plastic vuilniszakken en kartonnen dozen. De rotzooi die zij uitstallen doen denken aan het Amsterdamse Waterlooplein in de jaren vijftig van de vorige eeuw.
In deze tijden van recessie en zakkenvullers zorgt zo´n markt voor de relativering. Mijn echtgenote doneert aan een zielig oud vrouwtje, dat in een onmogelijke houding op het beton ligt en een plastic koffiebekertje omhoog houdt, een euro. Dat is hier erg veel. Verderop wil zij wel drie kleine plantjes kopen voor in de tuin – waar we al veel plantjes hebben – en het prijskaartje vermeldt 2,40 per stuk. Het zijn er slechts drie, de hele voorraad, dus Willemine biedt zes euro. Het plantenvrouwtje dat ooit in Engeland geboren is, begint omstandig te rekenen en komt uit op zesvijftig. Nee zegt Willemine, dat is veel te duur. We lopen door en hoewel Portugese handelaren en handelaarsters je dan achterna komen, want zes euro is toch best aardig, laat het oud-Engelse vrouwtje het afweten. Verderop vind ik in een grote doos met hang en sluitwerk twee roestige ringen met antiek beslag voor op ons oude bureau, waarvan de deurtjes dergelijk beslag ontberen. Het is een handjevol niks, op een zolder gevonden, dus ik zoek in mijn portenmonee en vind 60 cent. De handelaar kijkt zuinig, waarop ik mijn kleingeld in zijn hand omkeer en tot bijna tachtig cent kom. Hij knikt tevreden, obrigado. Wat is de waarde nog van geld?
Hier op de markt kun je ook de statige zigeunervrouwen bewonderen, kleurrijk gekleed in hun lange rokken en veelkleurige sjaals. De ruggen kaarsrecht, dat moet ook wel om de enorme buiken met daarbovenop de borsten te torsen. Zelfs op jeugdige leeftijd lopen ze al met de buik vooruit, vaak ook omdat er een baby in zit. En over baby’s gesproken; de hele uitzet kun je hier kopen, baby- en kinderkleertjes bij de vleet, hoewel niet altijd getuigend van goed smaak. De zigeunerkindertjes spelen tussen de scheerlijnen van de kramen en proberen ondertussen de uitgestalde waren te verplaatsen. Natuurlijk vind je de meeste kinderen rondom de vrouw met de ballonnen en bij de mannen die speelgoedhondjes verkopen, die echt keffen en ondertussen proberen van een dienblad te klauteren waarbij ze omvallen en zichzelf weer op de pootjes zetten. Dat gaat maar door, totdat de batterijen leeg zijn. Zo zijn er ook autootjes die voorturend omkeren als ze tegen een opstakel rijden.
Fascinerend is de standwerker, die van zijn trailer, een kanjer van een wagen, een toneel heeft gemaakt door de zijwand deels omhoog te klappen als een baldakijn. Hij staat daar hoog boven zijn publiek, in een decor van handdoeken en beddengoed. Om zijn nek heeft hij een standaard die de microfoon exact voor zijn mond houdt. Wat kan die man praten zeg. Hij ratelt aan één stuk door en zijn spraakwaterval klinkt – dat moet gezegd – prachtig uit de luidsprekers op het dak van zijn wagen. Hij spreekt goed verstaanbaar Portugees en articuleert elk woord als een volwaardig toneelspeler. Alleen al voor die stem blijf je gefascineerd staan luisteren. Hij voegt slopen en lakens en dekbedden bij elkaar met behulp van de aangever, die er op commando nog een lakentje bij doet. De hele stapel, mijne dames en heren, met nog drie handdoeken erbij, nu voor tien euro, wie, ja wie? Hoppa, gretig grijpen omstanders de pakketten uit zijn hand. Hier is je euro nog wat waard!
Even verderop signaleert een opstijgende rookwolk de aanwezigheid van restaurants. De wagens, tenten, barbecues, terrassen en zonneschermen zijn min of meer bij elkaar gegroepeerd op een apart deel van het uitgestrekte terrein. Het loopt tegen de lunch, dus het is druk. Voor Portugezen is het middagmaal de hoofdschotel van de dag. Zelfs nu de economie niet aanmoedigt tot gastronomische uitstapjes, zijn de eetlokalen rond het middaguur nog altijd goed bezet en ook hier op de markt neemt men de tijd voor het middagmaal. Op de rokende barbecues, vaak met het formaat van een kleine locomotief, liggen de kippen en de speklappen te grillen. Deze gerechten (frango en entremeada) vinden gretig aftrek. Evenals de wijn en de aguardente en medronho. Omdat er nabij deze markt – in Estoi – een verwaarloosde paardenrenbaan is, met vervallen grandeur uit vervlogen tijden, is er ook paardenvolk op de markt aanwezig. Trotse koetsiers zitten hautain op hun tweewielige koetsjes en ook de ouderwetse Portugese kar op hoge wielen, die je meestal bij de antiquair ziet staan, rijdt hier nog rond.
De meeste marktrestaurants hebben een enorme keukenwagen annex bar. Rondom zijn uitgebreide terrassen uitgezet, met plastic tafels en stoelen. Hier zit je voortreffelijk, naar keuze in of uit de zon – Portugezen meestal uit de zon – en de bediening is keurig, veelal door verweerde mannen in voorschoot. Je tafeltje wordt gedekt met een papieren kleedje (oppassen dat het niet weg waait) en je krijgt een mandje gesneden brood en een schaaltje olijven en meestal ook nog gesneden worteltjes ingelegd in olie en azijn.
Wij bestellen drie speklappen, hardgebakken op de gril, lekker zout en knapperig, met een glas wijn erbij – nou ja, zeg maar een paar glazen wijn erbij want de enthousiaste bediening schenkt royaal. Het is enorm druk rondom de keukenwagen en je moet rond lunchtijd je best doen om een tafeltje te bemachtigen. In de buurt blijven rondhangen en als een havik erop afduiken als je ziet dat mensen het plan hebben om weg te gaan. Bestellen vergt ook enig eigen initiatief. Vang een van de hardlopende mannen onderweg op, terwijl ze met pastic bordjes en bekertjes langs de tafeltjes manoeuvreren. Trek hem aan z´n arm en wijs: we zitten daar! En dan meteen wijn bestellen, want als je de wijn eenmaal hebt komt de rest vanzelf. Dit is onthaasten op de zondag. De zon schijnt en er is genoeg te zien om je heen. Willemine ontdekt vlak achter ons, in zo´n onbestemde uitstalling van zoldervondsten, gelukkig nog een oude kan, een porceleinen wasbak en een vaasje van voor de revolutie. Dan komt het plastic bord met de hardgebakken speklapjes, hapklaar in stukjes gesneden met een houten prikkertje erin geprikt. Haphap mmm, wat is dit toch smerig lekker, vooral met een stukje huisgebakken brood erbij, wat olijven en een plastic bekertje tot de rand gevuld met wijn. We bestellen nog twee keer en nadat we drie bekertjes wijn op hebben, komt de vroljke bediende die iedereen groet en voortdurend plezier in zijn leven lijkt te hebben nog eens ongevraagd langs met de fles. En dat alles uiteindelijk voor de somma van tien euro. We rapen onze plastic zakken bij elkaar – honing, vaasje, terracotta kannetje – en we wandelen, enigszins onvast moet ik toegeven, terug naar de afdeling planten om nog wat te kopen voor de tuin. Maar niet bij dat vervelende Engelse vrouwtje, vindt Willemine. Er is nog aanbod genoeg, want de tuiniers zijn altijd zo´n beetje de laatsten die opdoeken. Elke Portugese markt heeft een hoog tuingehalte, want Portugezen zijn gek met plantjes, niet alleen voor hun moestuin, maar ook voor de sier. En voor het fruit natuurlijk. Alle fruitbomen die je kunt bedenken, kun je hier kopen in grotere of kleinere afmetingen. Het fruit zit er soms al aan en in het geval van – bijvoorbeeld- een klein sinaasappelboompje (40 euro), liggen er drie knotsen van sinaasappelen aan de voet, ter illustratie van de toekomstige oogst. In het verlengde van de plantenuitstallingen vind je de oogst, de groenten en fruit verkopers. Twee kwartjes voor een kilo sinaasappelen, appels, peren, vijgen en noem maar op, plus natuurlijk aardappelen, courgettes, aubergines, wortelen (enorme winterpenen!) en wat er nog meer van het land komt. Ingelegde olijven, ja en honing, van de alffarobeira, van de lavendel, van de citrusbomen.
Als je vaak naar deze markten gaat, in Fuzeta, Almancil, Estoi, of Quelfes of waar dan ook in de Algarve, kom je dezelfde kooplui tegen, die meereizen met de markten. Elke keer stallen ze ’s ochtends vroeg hun hele hebben en houwen uit om in de voormiddag de spullen weer in hun wagentjes en busjes te stouwen. Bij het scheiden van de markt kun je nog wel eens voordelig iets op de kop tikken. Zo bezit ik 14 delen van Agatha Christie, prachtig gebonden in rood kunstleer, goud op snee, een sieraad voor de boekenplank. Na enig onderhandelen mocht ik ze meenemen voor vijfentwintig euro, inclusief de plastic krat waarin ze verpakt waren. Helaas, mijn geliefde Willemine is niet zo handig in die dingen. Zij kleedt zich om te beginnen te mooi, weliswaar kunstzinnig, daarvoor is zij tenslotte kunstenares, maar toch duidelijk ook getuigend van een zekere luxe. Dan ziet zij twee ouwe keramiek schaaltjes met een bloemmotief en dan weet de koopman al dat hij beet heeft. Die vraagt ijskoud 8 euro per schaaltje. Ik ben te laat. Afdingen lukt al niet meer en als ik tegen de man zeg dat het voor mij niet meer hoeft en aanstalten maak om door te lopen, ziet hij grijnzend de aarzeling van mevrouw. Nou ja, die schaaltjes moeten dus worden aangeschaft en met wat moeite weet ik de prijs naar 7 euro te krijgen, waarbij de verkoper zuchtend toegeeft alsof hij mij zijn winst inlevert. Willemine kijkt opgelucht. De verkoper, een donkere man met stevige buik en een forse zwarte snor, wikkelt de schaaltjes in krantenpapier en stopt ze in zo’n fletskleurig plastic zakje waarmee je hier op de markt iedereen ziet rondlopen. Deze is blauw, maar ze zijn er ook in roze, zachtgroen en vuilgrijs. Willemine neemt het zakje blij in ontvangst. Naast haar staat een jonge vrouw, die haar in het Engels toefluistert: ‘u hebt veel te veel betaald mevrouw! ‘
Maar dat had ik ook al gezegd.

Op de Portugese markt is je euro een ouderwetse daalder waard, als je niet oplet.

Christian,
Maart 2012.

Uiteindelijk besloot hij om te gaan varen. Een carrière in de zeevaart, avontuur, wat van de wereld zien, in elk stadje een ander schatje. Ja, dat leek hem wel wat. Dat het later tegenviel, nou ja, dat viel tegen maar dat kun je van te voren niet weten als je achttien jaar bent en pas één keer verliefd geweest. Het bleek dat varensgezellen, ondanks de weidse ruimte van de oceanen waarover zij voeren, een beperkte visie hadden op de wereld, die voor hen voornamelijk bestond uit kroegen en hoeren.
Onze jongen, laten we hem Hendrik noemen, hetgeen gedachten oproept aan de Zeevaarder, had een hekel aan deze naam en liet zich Drik noemen. Deze Drik ging studeren op de Kweekschool voor de Zeevaart die gevestigd was – hoe kan het ook anders – op de Prins Hendrik kade te Amsterdam, in een statig oud gebouw met op de binnenplaats een echte driemaster(van beton weliswaar) waarop de leerlingen leerden hoe zij de zeilen moesten reven, hoewel er op de Grote Vaart geen zeilschepen meer voeren.

Hendrik, jong en naïef en een goede leerling op de middelbare school, met zeker geen hekel aan wiskunde, schreef zich dus in op deze Kweekschool, die later Hogere Zeevaart Academie zou heten, zoals de Kweekschool voor Onderwijzend personeel tot Pedagogische Academie voor het Basisonderwijs werd gepromoveerd, maar dit terzijde.

Hendrik had een hekel aan zijn naam vanwege de hinderlijke associatie met braafheid. En alsjeblieft geen Hennie, want zo werd hij als peuter genoemd en als hij daar nog aan dacht gruwden de rillingen door zijn gehoororgaan. Nog erger werd het als ze hem Hèn noemden. Alsof hij een kip was. Als je mijn naam niet weet zeg je maar doctor, zei hij dan. Hoewel je natuurlijk op de Kweekschool voor de Zeevaart geen doctor werd, zelfs geen doctorandus, nee op dit internaat werd je opgeleid tot Stuurman GHV, of zelfs dat niet eens, nee je kwam eigenlijk niet verder dan Stuurmansleerling.

Als dit zeemansverhaal begint is Drik nog in de veronderstelling dat hij piloot wil worden, omdat de jongen naast hem in de schoolbank, laten we die Wilbur noemen, dit beroep verkoos en er geestdriftig over kon vertellen. Piloot worden en wat van de wereld zien. Tijdens de wiskundelessen van Herr Doctor Schocht, die zo intelligent was dat hij niet kon uitleggen hoe eenvoudig een ingewikkelde vergelijking in elkaar stak, tijdens deze lessen vooral werden door Wilbur praktische vliegdemonstraties gegeven met papieren modellen die achter de rug van de enigszins dove Herr Schocht door de klas vlogen, terwijl deze zijn vergelijkingen op het schoolbord kraste. Herr Schocht droeg altijd een driedelig donkerbruin kostuum, met krijt bevlekt, met daar onder een klassiek overhemd met gesteven opgestoken puntjes en een zwarte strik van uitbundige proporties. Hij knipoogde voortdurend met zijn rechteroog. Het grote voordeel van deze leraar wiskunde was, dat hij in het laatste jaar, tegen het eindexamen, overging naar de zogenaamde ‘hogere wiskunde’ met exponentiële en logaritmische functies en integralen en differentialen en complexe getallen, waarmee die ingewikkelde vergelijkingen voor Drik ineens eenvoudig en begrijpelijk werden. Wiskunde heb je nodig als je wilt navigeren en Drik was blij dat hij dankzij de hogere wiskunde van Doctor Schocht ineens begreep hoe de wereld in elkaar zit en hoe je het handigst van A naar B kunt komen.

Drik ging naar de keuring voor de Rijksluchtvaartschool en werd afgekeurd wegens astigmatisme, wat een tegenvaller was. Maar, navigeren over de wereld kun je ook per boot, dus het alternatief was varen. Weliswaar gaat dit een stuk langzamer dan vliegen, maar het resultaat is hetzelfde. Je wordt wereldreiziger van beroep.

Op de Hogere Zeevaart Academie – toen dus nog kweekschool geheten- was een wiskundig talent meegenomen, gezien het feit dat boldriehoeksmeting belangrijk is voor de plaatsbepaling van de boot op de wereldzeeën. Drik studeerde af met hoge cijfers als de op één na beste van de hele school, toch al gauw zo’n honderd concurrenten voor het sextant dat je kon winnen als je de beste was. Een sextant heb je nodig als meetinstrument om eerder genoemde plaats op de wereldzeeën te bepalen, met behulp van de zon en de sterren. Drik wilde dat sextant, maar had de pech dat zijn vader ziek werd en overleed, waardoor hij in de periode voor het eindexamen dermate gepreoccupeerd was, dat hij tekort kwam in de eindsprint en slechts de verrekijker scoorde. Tweede beste. Ook aardig.

Waarom is deze score in dit verhaal belangrijk? Omdat de allerbeste leerlingen uitgenodigd werden bij de allerbeste maatschappijen en dus konden kiezen. Drik kreeg drie uitnodigingen; van de Stoomvaart Maatschappij Nederland, van de Koninklijke Hollandsche Lloyd en van de Koninklijke Nederlandsche Stoomboot Maatschappij. De laatste was de oudste, sinds 1856, en werd kortweg KNSM genoemd. Het waren wat  kleinere vrachtschepen in de kleur zwart en de bijnaam was klompenlloyd. De reisjes waren over ’t algemeen kort, vaak  heen en weer naar Engeland, dus veel van de wereld zag je niet. De Maatschappij Nederland was natuurlijk wel chique, ooit ingewijd door Prins Hendrik met de Oranje (vandaar) als vlaggenschip, maar de reizen waren lang en voornamelijk naar het voormalige Indië en andere tropen. De meest chique maatschappij was toch wel de Koninklijke Hollandsche Lloyd met hun fraai geverfde beige boten die allemaal ‘landnamen’ droegen, zoals Waterland, Gooiland, Zaanland, Montferland, Rijnland. Mooie schoorstenen ook, geel met een zwarte band. En… leuke reisjes heen en weer naar de Tango- en Sambalanden! (Niet te verwarren met de Samballanden waarheen de Maatschappij Nederland voer). Kortom, de keuze was snel gemaakt en Drik mocht zich vervoegen bij Kapitein Scheurkogel die zetelde in een royale kamer in het KHL gebouw aan de Oostelijke Handelskade, waar de schepen voor de deur lagen. Scheurkogel was de zogenaamde walkapitein, verantwoordelijk voor de administratie en het bijhouden van de conduitestaten. Met zijn prachtige verrekijker-cijferlijst werd Drik hartelijk ontvangen en in Augustus al kon hij weg. Op de Rijnland een oud jammer uit 1900, maar dat wist hij toen nog niet, dat zou hij later in slecht weer wel merken.

Nu braken er voor Drik ingewikkelde tijden aan, want hij had het afgelopen jaar een nogal innige relatie opgebouwd met een maagdelijk meisje  – laten we haar Bethula noemen – die hij  de zomer ervoor had ontmoet op een tuinfeest in Aalsmeer. Het was het verjaardagsfeestje van een meisje van de meisjes hbs en er zouden dus veel meisjes zijn, wat later waar bleek. Een mooie zwoele zomeravond, lampionnen en muziek van Glenn Miller, genoeg bier en zelfs wijn en cola voor de zelf meegebrachte jenever, kortom een goed adres hoewel het best een eindje fietsen was. Tegen het eind van de avond, of begin van de nacht, was hij verliefd geworden op Bethula en zij op hem en zij dansten zo ineengestrengeld, zo intiem, zo geheel in elkaar opgaand dat het pijn deed om elkaar te moeten loslaten toen de ouders om twee uur alle lichten aandeden. Feest afgelopen, maar de relatie niet. Drik fietste meteen de volgende ochtend, zondag, naar Amsterdam zuid waar zij woonde in een mooi huis, met een mama en een papa die net zo groot –of beter gezegd klein en frêle– waren als zij. De vader was een druk en driftig mannetje dat dubbelzinnige grapjes maakte en voortdurend ruzie zocht met zijn vrouw. Laten we hem Ares noemen, altijd op het oorlogspad. Drik ontliep hem bij voorkeur, wat niet eenvoudig was want Ares loerde op hem zodra hij het huis betrad en had de gewoonte om binnen te komen zonder te kloppen. Ook in de meisjeskamer, waar overigens geen onvertogen handelingen plaats vonden, want  Bethula wilde het mooie bewaren voor de huwelijksnacht. De belangrijkste persoon in huis, althans voor Drik, was de moeder. Laten we haar Psyche noemen. Zij was de vrouw waarop Drik geleidelijk vanuit de diepten van zijn ziel zijn liefde projecteerde. Zonder dat hij het wilde of zocht, groeide in hem een verlangen naar onvertogen handelingen, niet met de dochter, maar met de moeder die hem aantrok als de godin van het zijn, als de bron van het gevoel, de inzichtelijkheid van liefde, de alles goedmakende liefde die hij nimmer had gekend.

Pas later, veel later, realiseerde hij zich dat in dit geval de moeder de aantrekkingskracht van de dochter had bepaald. Zij troonde als een bevallige intelligente heerseres aan de korte kant van een ovale tafel, met haar rug naar de oplichtende ramen van de hoge tuindeuren die uitzicht boden op de ruime tuin waarin, leek het wel, altijd de zon scheen. Psyche oogde immer zeer verzorgd, haar make-up in orde, haar kapsel elegant. En haar tafel was steeds gedekt met een smetteloos fraai geborduurd wit kleed, waarop een glazen koffie perculator stond, een zogenaamde koffie cona, twee glazen bollen op een spiritusbrander van kristal. Op magische wijze steeg het water vanuit de onderste bol op om daarna met een licht zuigend geluid door de gemalen koffie vanuit de bovenste bol weer omlaag te slurpen. Een wonderbaarlijk, enigszins erotisch apparaat, waaruit Psyche verrukkelijke koffie schonk terwijl zij samen de wereldproblemen bespraken inclusief inherente relatieproblemen die de oorzaak van alles zijn. Psyche rookte als de schoorsteen van rijke mensen en een pakje Caballero lag altijd onder handbereik. Drik adoreerde haar, zonder dat hij het zich bewust was. Hij kwam haar opzoeken zo vaak hij kon, kwam toevallig langs als Bethula niet thuis was, hoewel dit minder toevallig was dan hij zichzelf wilde doen geloven. Hij zag niet in dat hij zichzelf voor de gek hield, dat hij zijn vriendin bedroog tijdens die intieme momenten met haar moeder, daar aan de ovale tafel met het fraai geborduurde kleed, hij en Psyche, zo dicht bij elkaar zittend dat ze bijna een eenheid vormden, elkaar vuur gevend met een lichte aanraking van vingertoppen.

Drik herinnert zich dat zij vaak de menselijke fysiek bespraken, laten we zeggen de buitenkant die hen ervan weerhield om te zeer verdiept te raken in de binnenkant. Psyche maakte dan grappen over hun verhouding, klein staat tot groot als oud staat tot jong, hem plagend met zijn wiskundige aanleg. Zij haalde hem over om zijn rijzige gestalte te vergelijken met haar frêle figuur, dat overigens goed geproportioneerd was zoals hij voelde wanneer zij haar borsten tegen zijn buik drukte. Zij was bijzonder lenig en demonstreerde dit graag, door met gestrekte knieën voorover te buigen en haar handen plat op de vloer met het dikke donkerroodkleurige tapijt te drukken. Zo bleef zij dan even staan, terwijl hij haar prachtige houding bewonderde. Hij wist echter altijd de aanvechting te weerstaan om haar op te tillen, haar als een kleine fee op te tillen en te genieten van haar almachtigheid in zijn armen, de vrouw aller vrouwen, de moeder der liefde. Want in alle euforie brak dan ineens het harde besef door dat dit niet goed was, dat zij de moeder was van zijn vriendin, Bethula, haar enig kind, wie hij het hof maakte. Drik kwam op die momenten in gewetensnood; hij wilde Psyche, maar die was alleen bereikbaar via Bethula, de dochter met de onschuldige ogen en de lieve lach die hem ooit in een zomernacht betoverd had.  Als hij diep in zijn gevoelens groef en eerlijk was met zichzelf, dan moest hij toegeven dat hij Bethula niet wilde, niet meer. Maar hiermee zou hij tevens zijn Psyche kwijt raken…

Drik stond voor de verschrikkelijke opgave om de door hem zo bewonderde Psyche te vertellen dat haar dochter niet zijn echtgenote ging worden en zij dus niet zijn schoonmoeder; hij voorvoelde de pijn die het zou doen, deze zielenscheiding, hij was er bang voor en stelde het moment uit totdat zijn schip min of meer onder stoom lag en het vertrek zich aankondigde.

Na vele slapeloze nachten besloot hij om het eerst de moeder te vertellen, om pas daarna de dochter deze voor haar ongetwijfeld onverwachte dolksteek toe te dienen. Psyche leek niet verbaasd toen hij erover begon, liet hem zelfs nauwelijks uitpraten, wuifde zijn gehakkel weg met een koninklijk handgebaar, daar residerend aan het hoofd van haar tafel met de sigaretten onder handbereik. Zij blies met getuite rode lippen, alsof ze hem suste, een blauwe rookwolk naar het plafond en schoof hem zwijgend het pakje Caballero toe. Hij stak er een op en gaf zichzelf vuur met haar fraaie bronskleurige stormaansteker. Ze rookten zwijgend en keken in hun porseleinen koffiekopjes die zij had volgeschonken, alsof hierin oplossingen zichtbaar waren voor een toekomst waarin liefde behouden zou blijven. Uiteindelijk sprak Psyche de door Drik niet verwachte woorden.

‘Het zij zo’, sprak zij, ‘ik wist dat dit ging komen, maar ik hoop lieve jongen dat we elkaar blijven zien en dat jij gelukkig wordt…’

Hij moest huilen toen hij opstond en zijn hoofd op haar schouder legde. Lenig als zij was, vouwde zij haar armen achter zijn hoofd en trok hem omlaag zodat zijn snikken gesmoord werden tussen haar borsten. Zo stond hij alsof er niets anders meer op de wereld bestond dan zo te staan en zo te voelen. Dit was het voelen van het zijn, dit was het verdrinken in de ziel, terwijl haar lenige vingers zijn achterhoofd zachtjes streelden.

Dagen later bespraken ze als twee volwassen mensen hoe hij het zou vertellen aan Bethula, zonder haar teveel te verwonden. Gelukkig – althans volgens Psyche – was er een troostende man in de achtergrond beschikbaar. Laten we hem Edeling noemen, Hendrik Edeling, de serieuze jongeling die (in een ander boek) vol goede bedoelingen achter het meisje Sara aanliep, het meisje dat in naïviteit niet voor Bethula onderdeed. Edeling had al vele balletjes opgegooid bij de moeder, of hij wellicht een kans zou maken bij haar dochter. Zij had hem nooit volledig ontmoedigd, wetend of in ieder geval voorvoelend dat het met Drik nooit iets zou worden. Zij was intelligent genoeg om het huwelijk met een zeeman niet als ideaal te zien en hoewel zij Edeling omschreef – tegenover Drik tijdens hun koffie-uurtjes – als een morose sukkel, studeerde hij wel economie en dat beloofde toch iets voor de toekomst van haar dochter. Liefde? Geluk? Ach, huwelijken kunnen maar beter gebaseerd zijn op maatschappelijke zekerheden.

Psyche beloofde dat zij Bethula ging voorbewerken en dat zij Edeling niet elke keer meer de deur zou wijzen als hij onaangekondigd langs fietste om een glimp van zijn geliefde op te vangen. Het was hard, maar beiden besloten dat Drik minstens een maand niets van zich zou laten horen. Dit zou Psyche de gelegenheid geven om haar dochter voor te bereiden, haar te vertellen hoe onbetrouwbaar mannen zijn – tenslotte was zij zelf ook gescheiden en de vader van Bethula was een vervelend mannetje, dat was bekend – en dat je als vrouw maar beter gewapend kunt zijn tegen verlating. Bethula was zeventien jaar en moest nog veel leren, vooral dat mannen heel anders denken dan vrouwen; dat het eigenlijk kinderachtige sportverslaafde kroeglopende stomme honden zijn met bindingsangst.

Drik belde een maand later op en maakte met Psyche de afspraak dat hij  zondagmorgen zou langs komen om elf uur. Zij zou Bethula vertellen dat hij op bezoek kwam om iets belangrijks te bespreken. Het was begin Augustus, prachtig weer, zonnig en warm. Met lood in zijn gympen fietste Drik richting de Apollolaan, waar hij zijn fiets op de gebruikelijke plaats zette, tegen de boom voor de deur. Precies om elf uur belde hij aan, zijn  gebruikelijke belletje, drie keer kort achter elkaar. Bethula zelf deed open en staarde hem aan met haar grote zeeblauwe ogen, alsof  hij de boodschapper van Kanaän was. Er straalde zoveel pijn uit haar ogen dat Drik zijn ziel voelde krimpen tot een scherp stekend puntje in zijn hart. Hij was de moordenaar van haar toekomst, van haar hoop en verlangen en hij schaamde zich, hoewel hij zich onderweg op de fiets tegen dit moment had gewapend. Hij zou koel zijn, onaangedaan, hardvochtig als het moest, het was voor haar eigen bestwil en voor het zijne, het ging tenslotte ook om zijn vrijheid!  Zij deed een stap opzij en nodigde hem met een handgebaar naar binnen, waarbij hij vlak langs haar moest lopen. Liet zij de ruimte expres zo klein? Drik schoof als een plank langs haar heen en haalde opgelucht adem toen hij Psyche de gang in zag komen. Zij begroette hem opgewekt, alsof hij geen slecht nieuws kwam brengen en ging hem voor naar de woonkamer, waar zij zich als vrouwe Justitia aan het hoofd van haar tafel zetelde, met in haar rechterhand een sigaret en in haar linker de glazen koffie cona. Drik zette zich links van haar op zijn gebruikelijke plek en Bethula ging tegenover hem zitten, nog steeds kijkend met verschrikte grote zeeblauwe ogen.

‘Zo’, zei Psyche, terwijl ze de porseleinen kopjes nauwgezet vulde, zonder trillen of morsen. Psyche was in controle, zoals altijd. ‘Eerst maar koffie en een sigaretje’. Tot zijn verrassing stak ook Bethula een sigaret aan. Hij had haar nog nooit zien roken en aan de manier waarop zij zat te puffen zag hij wel dat zij zich groot hield. Kijk mij, vrouw van de wereld. Maar ook met een sigaret in de vingers, leek zij niet op haar moeder, die er eens voor ging verzitten en Drik veelbetekenend aankeek. ‘Het leven brengt je niet altijd wat je ervan verwacht’ zei ze. ‘Eigenlijk bijna nooit. Dat komt omdat wij mensen, en vooral wij vrouwen – blik naar haar dochter –  altijd teveel verwachtingen hebben, of beter gezegd, creëren. Wij máken verwachtingen, uit de kleinste onbenulligheden maken wij grootse toekomstplannen, uit de onnozelste gebaren destilleren wij heroïsche beelden, kortom wij zijn voortdurend het slachtoffer van onze verbeelding . Daarom zijn veel mensen en vooral veel vrouwen ongelukkig. Mannen lijden natuurlijk ook, maar dan gaan ze naar de kroeg of naar voetballen of ze gaan varen en op avontuur..’

De beurt was aan Drik, dat was duidelijk.

Hij greep de Caballero’s en rekte tijd met aansteken. Achter een blauwe wolk, die hem niet onttrok aan de gepijnigde blik uit de zeeblauwe ogen, kuchte hij en zei: ‘Uh…ja, varen. Ik vertrek volgende week met de Rijnland’. Alsof dit alles verklaarde. Niemand zei iets. Beide vrouwen wachtten duidelijk op de voortzetting van zijn betoog, zijn verdediging, zijn aanval op de liefde en het vertrouwen van Bethula. ‘Als zeeman’ zei Drik wat gewichtig alsof hij het zoute water op zijn tong proefde, ‘als zeeman ben je nooit thuis, je zwerft over de wereldzeeën en je weet nooit wanneer je thuis komt, het is een zwervend bestaan.’ Omdat niemand reageerde trok hij nog eens heftig aan zijn sigaret en vervolgde: ‘ als zeeman leef je uh… ongebonden, het is een eenzaam beroep, je laat de mensen thuis achter, je moeder en … en je vrouw als je die hebt. En misschien ook je kinderen. Ik bedoel, je kan beter niet getrouwd zijn als zeeman, want dat is..uh.. dat doet wel eens pijn, afscheid en zo, elke keer weer afscheid nemen, als je er net bent ga je weer weg en wie weet voor hoe lang.’

Op dit moment begon Bethula zachtjes te huilen, ze had haar handen voor haar zeeblauwe ogen geslagen en zat bijna geluidloos te snikken. Geen heftig verdriet, geen gebrul, geen geweeklaag, nee alleen maar dat zachte in zichzelf gekeerde treurende gesnik. Drik haalde diep adem en voelde zich een beetje misselijk worden. Gelukkig kwam Psyche te hulp. Zij stond naast haar dochter en nam haar huilende hoofdje met de verwarde krullen liefdevol in haar armen en wiegde en wiegde en wiegde totdat het gesnik zachter werd en langzaam verstierf terwijl Bethula haar verdriet wegslikte. In de enorme stilte van de prachtige woonkamer hoorde je alleen nog het zachte suizen van de koffie cona en de kleine hikkende geluidjes van het meisje dat haar eerste levensles moest slikken. Drik stond op. De vrouwen keken niet op toen hij vrijwel geluidloos de kamer verliet. Hij sloop door de gang, opende de buitendeur en ademde diep de buitenlucht in. Zijn fiets stond aan de overkant tegen de boom en leek hem te wenken, als een teken uit een gewoon normaal leven zonder vrouwen en verdriet.

Hoewel Drik een foto had gezien van de Rijnland, viel het schip hem toch meer tegen dan hij had gedacht, zoals het daar lag te stomen aan de Oostelijke Handelskade. Het lied van Ketelbinkie spookte door zijn hoofd, begrippen als man en muis bedierven zijn verwachtingsvolle humeur. Er was niemand die hem wegbracht, zijn moeder was aan het werk en een vriendin had hij niet meer. Er was ook niemand die hem ontving. Aarzelend sleepte hij zijn koffer de gangway op en wist niet goed welke kant te kiezen. Rechts een hoog smal bouwwerk met de brug er bovenop, links een plat dekhuis met er bovenop de kennelijke radiohut met een bos antennes. Drik koos links en daar kwam iemand te voorschijn in een zwarte broek en onverwacht keurig wit jasje, een beschaafde ober zo te zien. Deze jonge man keek naar de koffer en het uniform van de Kweekschool voor de Zeevaart dat Drik uiteraard voor deze gelegenheid had aangetrokken en grijnsde op een manier die Drik niet begreep, maar later zou begrijpen toen hij de kolenruimen moest schoon schrobben.

‘Ah! ‘riep de bediende, ‘ daar hebben we de nieuwe leerling, ik had al gehoord dat je vandaag zou komen, loop maar mee dan wijs ik je jouw hut. Ik ben Jan, van de civiele dienst, ik ben de officiersbediende’. Hoewel het een bediende was, merkte Drik dat hij zelf zijn koffer moest dragen. Deze Jan keek er niet eens naar en liep opgewekt voor hem uit langs het dekhuis, door een overdekte gang waar boven de reddingsloepen in de davits hingen. Aan de achterkant van het dekhuis was een ingang, waarvan de stalen deur open stond. De deur was een beetje roestig en voorzien van zware knevels. Ze klommen over een drempel van een halve meter hoog en Drik volgde de bediende door een nauw gangetje met een roodgeschilderde cementen vloer, totdat hij stilhield voor een deur van gelakte teakhouten planken met op ooghoogte een rond raampje met koperen omlijsting, netjes gepoetst. Jan diepte een sleutel op uit zijn uniformjasje, stak die in het slot en wierp met een galant gebaar de  deur naar binnen open. ‘Zie hier heer leerling, uw nederig onderkomen’.

De hut was een pijpenla van anderhalve meter breed en misschien drieënhalve meter diep. Links was een smalle kooi ingebouwd, met ernaast een tafeltje tegen de wand. Er stond een leuningstoel voor, zoals je die ziet in ouderwetse kantoren. Ook hing er een boekenplankje boven de tafel en er stond een koperen leeslampje met flexibele arm. De hut had een patrijspoort die uitkeek in de buitengang. Meteen links bij binnenkomst was een kast ingebouwd.  Het was niet de luxe waarvan Drik gehoord had, in de verhalen over de Koninklijke Hollandsche Lloyd, maar hij had dan ook de pech om op zo’n ouwe bak te zijn geplaatst. ‘Teleurgesteld?’ Informeerde de bediende Jan. ‘Is meneer het thuis beter gewend?’ Het viel Drik op dat bediendes bij deze maatschappij nogal brutaal waren. Maar hij liet zich niet kennen en sleurde zwijgend z’n koffer over de hoge drempel. Terwijl Jan de deur achter hem dicht gooide, voelde hij achter zijn rug de brutale grijns van die arrogante klootzak. Officiersbediende. Het mocht wat! Toen Drik zijn koffer had uitgepakt, zijn kast had ingeruimd, zijn vier boeken op de plank had gezet naast de radio die hij tweedehands had gekocht en waarmee je de kortegolf zenders kon ontvangen, want midden op de oceaan had je alleen maar kortegolf ontvangst, toen hij ook met een elastieken snelbinder – hij had overal aan gedacht! – de kostbare radio zeevast had gezet, ging hij in de bureaustoel zitten en schoof de tinnen asbak naar zich toe. Uit zijn jaszak haalde hij twee pakjes Bondstreet. Zorgvuldig legde hij de mooie doosjes met de tekening van de postkoets met de paarden, voor zich op het tafeltje en keek er vertederd naar alvorens hij een doosje openmaakte en er voorzichtig een sigaret uit peuterde. Uit zijn andere zak diepte hij de Caballero aansteker op, die Psyche hem had gegeven. Haar eigen stormaansteker, waarmee ze samen zo vaak elkaars sigaretten hadden aangestoken. Gisteren, de dag voor zijn definitieve vertrek, had hij zich niet kunnen bedwingen en hij had haar opgebeld om afscheid te nemen. ‘Ik wist dat je mij nog zou bellen lieve jongen’, had ze gezegd. En hij was meteen op zijn fiets gesprongen en naar haar toe geraced. In de gang hadden ze lang in elkaars omarming gestaan, zonder woorden, haar borsten vertrouwd tegen zijn buik. Daarna had zij hem voorover getrokken en op beide wangen gezoend. Tranen hadden zich onbedwingbaar opgehoopt achter zijn ogen, zodat ze op haar mooie haren begonnen te druppen. Bij de deur hield zij zijn rechterhand lang vast en gaf hem in zijn linkerhand twee doosjes luxe Bondstreet sigaretten en haar eigen bronskleurige aansteker. ‘Vaarwel mijn lieve jongen’, zei ze. ‘Vaar wel’.

Daar zat hij, met een nieuwe ongewisse toekomst voor zich, heel alleen in een smalle hut van het stoomschip Rijnland en in plaats dat hij vrolijk was en verlangend uitkeek naar de mooie avonturen die hem ongetwijfeld wachtten, voelde hij zich heel erg klein en ongelukkig. Zijn Bondstreet sigaret werd een beetje nat doordat er een traan op viel.

De volgende ochtend om tien uur kwam de loods aan boord en was het voor-en-achter, zoals dat aan boord heet. Op de wal werden de trossen losgegooid van de dikke ijzeren bolders en de matrozen begonnen de vuistdikke manilla touwen binnen te hieuwen met de stoomwinches op het voordek, onder leiding van de derde stuurman Op het achterschip uit het zicht, op de poep waar de matrozenverblijven zijn en de kiepelton hangt voor het afval, daar mocht de bootsman leiding geven. Getrokken door vier sleepboten die voor en achter hadden vastgemaakt, gleed de Rijnland via het IJ het Noordzeekanaal in, op weg naar IJmuiden en Zuid Amerika. Drik stond op de brug in zijn uniform, een beetje achteraf zodat hij de kapitein, de loods, de eerste en de tweede stuurman niet voor de voeten liep. Een matroos in een blauwe trui en enigszins vuile spijkerbroek – geen matrozenpakje dus! – bediende het grote houten stuurrad.

‘Recht zo die gaat’ meldde de loods, die wijdbeens vol zelfvertrouwen met de handen op zijn rug voor de klapramen stond. ‘Recht zo die gaat’ herhaalde de matroos. ‘Beetje bakboord’ zei de loods. ‘Beetje bakboord’ zei de matroos en draaide het wiel naar links. ‘Okee, wat stuur je nou?’ ‘Bijna oost meneer’. De loods wipte op zijn tenen en draaide zich naar het grote koperen kompas. Hij gluurde er snel op, alsof hij het niet vertrouwde. ‘Hou voorlopig maar even 280 aan’. ‘Aye aye meneer, 280’, zei de matroos.

Drik hoorde het aan en wilde dat hij achter dat stuurrad mocht staan. Het schip echt besturen, dat was stuurmanskunst. Hij besloot om dit met zijn superieuren te bespreken, zodra de kans zich voor deed. Op ruime zee kon hij dan oefenen. Voor de sluizen van IJmuiden maakten de vier sleepbootjes zich los en tjoekten vrolijk, met veel witte rook en een dikke hekgolf, terug naar Amsterdam. De Rijnland gleed, met gebruik van de eigen stoommachine, een originele triple expansiemachine van Stork in Hengelo, heel langzaam de grote sluis binnen. Er stonden meisjes te wuiven en met zakdoekjes te zwaaien naar de bemanning, de matrozen vooral. De geliefden gingen weer naar zee en dit was de laatste kans voor hun vaarwel groet. Sommige matrozen sprongen nog snel even van boord voor de laatste omhelzing. Drik keek onwillekeurig zoekend langs de  vrouwen en meisjes, alsof hij verwachtte haar te zien, nee, hoopte haar te zien. Maar niemand wuifde hem goede vaart toe.

Eenmaal uit de sluis werden ze door twee zeeslepers opgepikt en met een aardige snelheid buiten de pieren gesleept, terwijl de Rijnland stoomde en kreunde en bonkend en ratelend zijn eigen machine op gang bracht. Een mijl buitengaats kwam de loodsboot langszij en klom de loods handig van boord via de jacobsladder. Dat had hij meer gedaan, dat zag Drik wel. Hij wachtte op het zeetje dat de loodsboot een lift gaf en sprong dan behendig op het platform.

De kapitein en de tweede verlieten de brug en Drik bleef achter met de eerste stuurman die de wacht had van vier tot acht, de zogenaamde eerste wacht. Als leerling zou hij voorlopig deze wacht meelopen. De eerste stuurman was een tengere figuur met een enigszins rood aangelopen gezicht en hoog opgeschoren haren, in een ouderwets kuifje geplakt, met een lijnrechte scheiding, een luizenpaadje zou zijn moeder zeggen. Hij had een rond blikje Players te voorschijn gehaald, dat hij in de donkerbruine houten lekgoot klemde, onder de ramen. Precies op het hele uur, als de klok zijn glazen sloeg, haalde hij  er een sigaret uit die hij omzichtig aanstak met een Zippo. Later tijdens de reis bood hij Drik soms een sigaret aan. ’Sigaretje leraar?’ ‘Nou graag, dankuwel stuurman’.

Drik leerde hieruit al snel twee dingen: ten eerste dat de leerling vaak leraar werd genoemd, enigszins honend, of schertsend, maar hoe dan ook om te laten merken dat de stuurmansleerling niet serieus werd genomen. Ten tweede leerde hij dat hij volledig afhankelijk was van het humeur en de luimen van zijn meerdere. Als de klok zijn glazen sloeg, twee, vier, zes, acht… kon je een sigaret aangeboden krijgen, of niet. Je was in de gunst, of niet. En bij deze stuurman werd het al spoedig volledig niet, omdat Drik zo onverstandig was om tijdens een van de eerste nachten, in het Kanaal, in de vertrouwelijkheid van het duister en de oplichtende puntjes van hun sigaretten, de stuurman zijn geheime problemen voor te leggen. Hij tobde over zijn verbroken relatie met Bethula en zijn zorgelijke verlangens naar de moeder van zijn eerste liefde, die nooit zijn schoonmoeder zou worden. Hij moest het aan iemand kwijt en wist nog niet dat je ook je meerderen, nee zeker niet je meerderen, in vertrouwen moest nemen. De stuurman, die uit Enkhuizen kwam en lid was van de Hersteld Evangelische Apostolische Gemeente welke door een oom van hem was opgericht, een zekere Hendrik Smit ( de naam bleef Drik achtervolgen!), vond dat je een huwelijksbelofte niet mocht breken. Hoezeer Drik ook probeerde uit te leggen dat er van een belofte nooit sprake was geweest, de verwijzing naar een toekomstige schoonmoeder naar wie hij zo kennelijk verlangde, was voldoende om hem in de ban te doen. Drik kreeg de verdere reis geen sigaretjes meer, maar dat was niet het ergste. Zijn baas, de eerste stuurman, vond dat Drik een les in nederigheid moest leren en bedacht hiertoe passende werkzaamheden.

Omdat de stuurmansleerling de goedkoopste werkkracht is aan boord, met een maandsalaris van honderdvijfendertig gulden, èn omdat de stuurmansleerling moet leren wat het matrozenwerk inhoudt opdat hij later goed leiding kan geven, werd Drik meteen de volgende dag naar de kabelgast gestuurd die met zijn kabelgat – de opslagruimte voor kabels en touwwerk –  in de voorpiek van de Rijnland huisde. Hij moest helpen met staaldraad splitsen, een karweitje dat spierballen vergt.

In de bedompte voorpiek die naar olie en teer rook, werd de stampende beweging van de oude Rijnland, die moeizaam over de golven van het kanaal en de golf van Biskaye klom, uitvergroot tot een kermisattractie van ongekende heftigheid. Als een snellift ging de ijzeren vloer omhoog, om daarna op de top even stil te vallen en ineens dermate onverwacht omlaag te gieren dat Drik zijn voeten zowat los van de vloer voelde komen. De kabelast, een grauwbonkige man van onbestemde oudere leeftijd, rookte onbekommerd zijn zware van Nelle en snauwde af en toe zijn aanwijzingen. ‘ Ja trekken. Vasthouwen die streng. Ja hou die tier nou effe open verdomme’. Drik had schiemanswerk op de Kweekschool een leuk vak gevonden. Maar dit was de hel, zeker met die stank van de zware shag er bij. Ineens toen de vloer weer eens wegviel onder zijn voeten, klom zijn maag omhoog tot achter in zijn keel en met kracht spoot zijn ontbijt over de oogsplits die bijna klaar was. ‘Godverdegodver!’ riep de kabelgast die als een matador opzij sprong, net op tijd want de volgende golf spoelde al zowat over zijn klompschoenen. ‘ Ben je nou helemaal van God los, stomme leraar! Ga een emmer halen en een dweil om die rotzooi op te ruimen’.

Doodziek en groen van ellende, heftig kokhalzend en onderweg nog drie keer overgevend, scharrelde Drik naar achteren, zich vastklemmend van klamp naar klamp aan de luiken midscheeps, waaronder hij ondanks de frisse storm die om hem heen waaide toch duidelijk de stank van stokvis rook. In Hamburg had hij al, met enige weerzin, gezien dat Zuid Amerikanen kennelijk dol zijn op die stinkende platgeslagen stukken vis. Twéé ruimen waren maar liefst gevuld met stokvis. Eindelijk bereikte hij de hoge smalle opbouw midscheeps, met bovenin de brug waar hij straks om vier uur werd verwacht. De stalen deur was dicht, met de knevels er op vanwege de overkomende zeeën. Het kostte hem bijna zijn laatste krachten om de deur open te krijgen en toen hij over de drempel stapte verloor hij zijn evenwicht en viel languit in de gang, met een flinke klots zeewater achter zich aan. Op dit moment kwam de eerste stuurman uit zijn hut en stapte bijna bovenop hem. ‘Wel heb je ooit’ zei de eerste. ‘Daar ligt de leraar! Hebben wij je niet verteld dat je de waterdichte deuren op zee altijd, ik zeg altijd!, dicht houdt?’ Drik kreunde en probeerde overeind te komen. De eerste stapte over hem heen, trok nijdig de waterdichte deur dicht en draaide aan de binnenkant de knevels weer vast. Daarna stapte hij terug en verdween in zijn hut. Geen woord, geen gebaar van medeleven.

‘Ik ben ziek..’ mompelde Drik. Het lukte hem om half kruipend het gangetje uit te komen en de waterdichte deur aan de achterzijde open te maken en aan de buitenkant weer te knevelen. Met zijn laatste krachten wankelde hij onder de reddingsloepen door en bereikte de achterzijde van het dekhuis, waar de deur – tegen de regels – godzijdank open stond omdat hier geen zeewater over dek spoelde. De kabelgast had tevreden benadrukt dat het lekker rustig weertje was. Zonder zich uit te kleden, met een zurige stank in zijn neusgaten, kroop Drik in zijn kooi.  ‘Ik ben ziek..’herhaalde hij als een mantra. ‘Ik ben ziek…’

Het was bijna vier uur toen er hard op zijn deur werd gebonkt en de bediende Jan zijn hoofd vrolijk om de hoek stak. ‘ Hé leraar, je moet op wacht! De eerste laat vragen waar je blijft.’ Drik ontwaakte uit een diepe slaap, waarin hij heerlijk speelde, als klein kind op de schommel in de speeltuin in de Waverstraat om de hoek. ‘ Kom op jongen’ zei de bediende, niet onaardig, ‘ je moet er even doorheen. Zeeziekte gaat wel over. Hier, ik heb een droog broodje voor je meegebracht, dat helpt.’

Kauwend op het broodje, nog steeds goed misselijk, klom Drik tien minuten later omgekleed in zijn uniform de steile trap op naar de brug. Het smalle bouwwerk dat overeind gehouden werd door zware stalen verstagingen, zwiepte behoorlijk heen en weer en Drik moest een paar keer een slok opwellend maagzuur wegslikken. Op de brug stond de eerste en rookte een Player.

‘ Zo leraar, wie had gezegd dat je in bed moest gaan liggen?’ ‘Sorry meneer, ik kon echt niet verder…ik was ziek. Ik bèn ziek…’ ‘Zeeziekte is geen ziekte’ stelde de eerste vast. ‘Ga maar buiten staan, flink adem halen, dan gaat het wel over.’

Op de vleugel van de brug, waar een koude wind recht in zijn gezicht blies, kwam Drik inderdaad een beetje bij, hoewel hij tijdens de wacht nog drie

keer snel over het potdeksel moest hangen om het broodje van de bediende aan de vissen te voeren. De derde keer kwam er geen broodje meer. Toen deed het alleen maar pijn.

Naarmate de reis vorderde en ze in het hoge druk gebied van de Azoren kwamen werd het weer beter en de zee vlakker. Drik voelde zich nog vaak katterig en hangerig, maar er viel mee te leven. Inmiddels had de kabelgast, die overdag zijn baas was,  ander werk voor hem bedacht. Hij moest het dek bikken, met een grote bolhamer de plakken roest van het ijzer hakken, zodat dit later in de menie kon worden gezet. Op zo’n ouwe schuit als de Rijnland viel er heel wat te bikken. Zelfs matrozen onder de gage, jaren jonger dan hij, keken hem meewarig aan als hij op zijn knieën door de roest kroop. Als hij ’s ochtends van wacht kwam, kreeg hij een half uur om te ontbijten en zich om te kleden en om half negen meldde hij zich bij de kabelgast. Om tien uur deed hij pikheet met de matrozen in de pantry op het achterschip, maar om twaalf uur moest hij netjes aangekleed in uniform op de brug staan om samen met de tweede en de eerste stuurman het zonnetje te schieten. Hij was altijd het snelst klaar met uitrekenen via de logaritmetafels, maar in zijn middagbreedte was niemand geïnteresseerd, de berekening van de eerste stuurman was altijd doorslaggevend. Dan om halfeen eten in de officiersmess en om één uur weer aan dek bij de kabelgast, tot bij vieren en dan als de donder wassen en omkleden voor de eerste wacht met de eerste stuurman. Na de wacht eten, nog even wat lezen en gauw slapen want om vier uur moest hij weer op de brug staan. Elke dag hetzelfde.

Eenmaal voorbij de Canarische eilanden, waar ze bunkerden in Las Palmas en waar je inderdaad kanaries kon kopen, waren het lange saaie dagen op zee. Als hij ’s ochtends om vier uur op de brug kwam, was de eerste er meestal niet. De tweede stuurman, die naar bed wilde, gaf dan de wacht aan hem door. Koers, snelheid, weerbericht, goed zicht, kalme zee. Geen bijzonderheden te melden in het kladjournaal. (Drik kreeg later de taak om alles over te schrijven in het netjournaal. Afhankelijk van wat er tijdens de reis voorviel, kon er dan door de kaptein en eerste stuurman nog iets worden ‘aangepast’ voordat het op kantoor werd ingeleverd.)

 ‘Goeie wacht leraar!’ ‘Ja, dank je, welterusten.’ De tweede was een kalende dertiger met holle ogen alsof hij voortdurend slaap te kort kwam. Behalve de overdracht van de wacht, had hij nooit een woord gewisseld met Drik. De eerste stuurman kwam meestal een half uurtje later de brug op, mompelde slaperig goeiemorgen en kondigde aan dat hij een bakkie ging doen. ‘Roep me maar als er iets bijzonders is leraar’ zei hij dan. En Drik zag hem meestal niet eerder terug dan tegen daglicht.

Het waren prettige uren, alleen op de brug met de roerganger. De Rijnland had nog geen automatische piloot, dus er stond altijd een oudere ervaren matroos aan het roer en die droeg het stuurwiel graag over aan de leerling om buiten een sjekkie te roken. Het sturen viel Drik in het begin niet mee. Zo’n zwaar schip reageert traag op de roeruitslag, zodat je de neiging krijgt om teveel roer te geven waarna de schuit flink doorzet en je weer tegenroer moet geven om op koers te komen. Sturen is een kunst, merkte Drik. Maar hij had aanleg en genoot ervan. Een stuurman moet kunnen sturen, nietwaar? Later werd hij zelfs zo goed, dat hij ook mocht sturen als de loods aan boord was. Dat spaarde weer een ervaren matroos.

In die vroege ochtenden op wacht, onder de meest ongelofelijke sterrenhemel  die hij ooit had gezien, voelde Drik wat klein betekent. Nietig. In de onmetelijke ruimte van het heelal zag hij regelmatig vallende sterren en dan mocht hij een wens doen. Dat hij gelukkig zou worden. Maar wat stelt de wens van een mens voor? Honderden, nee duizenden jaren voor Christus hadden de mensen al goden bedacht, want iemand moest tenslotte hun wensen inwilligen. Daar boven op de brug van de Rijnland, in de verblekende nacht, was het bijna onmogelijk om te ontkomen aan esoterische en mystieke gedachten. Als Drik naar Sirius keek, een ster tweeënhalf keer zo groot als de zon en bijna 25 keer zo helder, dan wist hij dat de aarde niet de enige bewoonde wereld kon zijn. Starend in de oneindigheid van het universum met miljoenen zonnestelsels stelde hij zich voor dat er op datzelfde moment ergens lichtjaren ver weg een tweede Drik op de brug stond van een oude schuit. Het voelde alsof hij zich opende voor een hoger bewustzijn waarin hij zowel psyche was als ziel. Geen wonder dat hij dan aan liefde dacht. Ach wat een pijn leed Artemis toen zij haar geliefde Orion doodde met een pijl. Zij had hem als sterrenbeeld aan de hemel gezet zodat zij hem nimmer kon vergeten, jagend op het geluk in het zevengesternte. Tijdens heldere nachten spande Drik zijn ogen in om de zeven sterretjes te zien, hoewel hij wist uit de sterrenkundelessen dat het er honderden moesten zijn. Honderden sterren, honderden zonnen waar de mens niets van weet. Hoeveel planeten zijn er nog in het heelal? Wie wonen daar? Dan kwam de zon op als een reusachtige vuurbal en prevelde hij spontaan het gedicht dat in een van zijn eerste wachtnachten zomaar in zijn geest ontstaan was.

In roodvuurgloeiend zonnelicht zag hij plotseling haar gezicht – en haar ogen schenen te wenken, zodat hij beneveld in zijn denken…

Ja, tijdens die eenzame uren op de brug van de Rijnland, midden op de eindeloze wereldzee, dacht hij aan haar, zoals Artemis eeuwig aan Orion dacht.

In Buenos Aires, hun eerste aanloophaven, was er post voor hem. Drie brieven, een van zijn moeder die klaagde dat het werken haar zwaar viel en dat de huurders die zij in huis had zich zo hooghartig gedroegen, en twee brieven van Bethula en Psyche. Drik aarzelde lang voordat hij aan die twee brieven begon, ook omdat hij niet wist welke van de twee hij het eerst moest lezen. Wat was verstandig? Zijn hart riep om de tekst van Psyche, maar het was waarschijnlijk handiger om eerst te lezen hoe Bethula met zijn afwezigheid wist om te gaan. Bethula. Oh, hij had geprobeerd om in de zonnegloed haar gezicht te zien, turend over de oceaan die wijds en open voor hem lag, even wijds en open als haar zeeblauwe ogen op die ongelukkige dag in Augustus. Hij had het geprobeerd!

Eerst de brief van Bethula lezen.

Lieve Drik,

Hoe gaat het met jou? Met mij wel goed. Ik werk hard, volgend jaar eindexamen. Papa was laatst weer vervelend op mijn feestje. O ja, dat wist je niet, ik heb een feestje gegeven voor mijn achttiende verjaardag. Hendrik, gek hè dat hij ook zo heet! Die was er ook. Hij is best aardig hoor. We hebben gedanst en veel gelachen. Natuurlijk mis ik jou nog steeds. Mis je mij ook een beetje? Ach, misschien is het maar beter zo. Ik weet eigenlijk verder niet  wat ik je moet schrijven. Is het leuk om te varen? Was je niet zeeziek? Goh ik zou denk ik zeeziek worden op zo’n boot. Hoe lang is het varen naar Zuid Amerika? Daar is het nu warm hè? Heb je Neptunus nog gezien onderweg haha. Ik heb gehoord dat Buenos Aires een mooie stad is, ik hoop dat je deze brief daar ontvangt. Madelon, je weet wel, mijn vriendin uit de van Baerlestraat, die is samen met mij op dansles gegaan bij James Meyer, hier vlakbij. Heel spannend hoor, misschien ontmoet ik daar nog wel een leuke jongen, nog leuker dan jij! Op school repeteren we voor het toneelstuk dat bij ons afscheid wordt gespeeld. Het is slecht weer, het regent enorm vandaag. Onze hond is trouwens ziek, we weten niet wat hij mankeert. Nou dat was het wel, ik zal je weer een brief sturen als je in Bahia aankomt, ik heb de adressen van de scheepvaartmaatschappij gekregen. Mama had ze opgevraagd. Dag mijn lieve vriendje, veel zoenen van jouw Bethula die nog vaak aan je moet denken xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Drik stak een Lucky Strike op. Zijn Bondstreet sigaretten waren al lang op en bij de hofmeester kostten de Amerikaanse sigaretten zowat niks, belastingvrij, net als de drank aan boord. Met trillende vingers streek hij de brief van Psyche glad op zijn tafeltje.

Lieve jongen,

Ik denk elke dag aan jou en wens dat je gelukkig bent. Het is eenzaam zonder jou, zonder onze gesprekjes. Met wie moet ik nu koffie drinken? Met Edeling soms? Daar kom ik zo op terug. Eerst wil ik je zeggen dat je hier bij mij, bij ons altijd welkom zult blijven en dat ik helemaal begrijp waarom je niet met Bethula verder wilde, ik denk dat zij ook niet bij je past, jij wilt een vrouw met meer dynamiek, een vrouw met de kracht om je overeind te houden, want lieve jongen, ondanks je avontuurlijke zin in het leven ben je soms bang voor het onbekende van je emoties. Ik weet dat je te weinig liefde hebt gekend en gekregen. Maar lieve jongen, weet dat ik er altijd voor je ben, hier aan mijn tafel, met de koffie klaar. Bethula heeft een man nodig die grijs is en rechtlijnig, jammer dat ik dit van mijn eigen dochter moet zeggen. Bethula doet zich flink voor, maar zij is erg onzeker over zichzelf en naïef in haar beschouwing van de wereld om haar heen. Als ik heel eerlijk ben tegen jou – en dat valt mij niet moeilijk – moet ik zeggen dat een morose type als die boekhouder Edeling beter bij haar past. Hij is een nette man, spreekt altijd met twee woorden en is een beetje bang van mij. Ares bemoeit zich nergens mee, maar heeft wel tegen mij gezegd dat hij Edeling een saaie zak vindt. Nou ja, wat Ares vindt kan mij geen duvel schelen, dat weet je. Hij zit lekker boven op zijn kamer met zijn kranten en het is dat hij geld binnen brengt, anders zou ik hem kunnen missen als kiespijn. Het is een klein secreet om je de waarheid te zeggen, maar dat wist jij al, we hebben alles besproken nietwaar? Eigenlijk hebben wij geen geheimen voor elkaar. Dat is liefde, denk ik. Hoewel een oude vrouw als ik natuurlijk geen erotische liefde voor een jongen mag voelen – en dat voor jou wel doe. Het spijt me, vind je mij slecht? Ik beloof je dat ik als een moeder voor je zal blijven, een schoonmoeder…ach wat ben ik egoïstisch. Lieve jongen ik denk aan je en hoop dat het heel erg goed met je gaat. Dat je gelukkig zult zijn! Kom heelhuids terug dan drinken we weer koffie. Dag lieverd.

Psyche.

P.S. Ik denk wel dat Bethula zich gaat verloven met Edeling. Hij dringt er erg op aan en haar kennende zal ze voor die zekerheid kiezen.

Drik stak een verse Lucky Strike op en veegde met zijn knuisten in zijn ogen. Er zaten natte vlekjes op de brief van Psyche. Verdomme, verdomme… hij vloekte grondig binnensmonds. Het deed pijn. Die brieven deden pijn, ergens, diep in zijn donder. Waarom? Hoe? Hij moest blij zijn dat hij Bethula kwijt was aan die Edeling. Hij moest blij zijn dat Psyche hem nog steeds wilde ontvangen, dat hij iemand had die hem begreep. Verdomme, verdomme. Zijn Psyche, zijn Psyche!

Zijn Psyche was zoveel ouder dan hijzelf…zoveel wijzer. En zo ver weg.

Christian

Portugal december 2012

De oude Rijnland op de rede van Sao Vicente, Kaap Verdische eilanden.

Zoals iedereen had ook hij een moeder gekregen.
Dit realiseerde hij zich pas vijftig jaar later, dat je een moeder krijgt en haar niet voor het uitkiezen hebt. Je moeder is een gegeven, daar is niets aan te veranderen, al zou je dit willen. Zo had hij – laten we hem voor het gemak Oedi noemen – zo had Oedi in zijn kleuterjaren liever een anders geklede moeder gehad. Alle kinderen op school hadden gewone moeders in gewone regenjassen en gewone jurken. Maar Oedi had een moeder die zelf mode maakte en daar in gekleed ging, tot zijn ergernis en schaamte. Zij droeg zelfs nu en dan een hoed of baret. Hij merkte wel dat de kinderen achter zijn rug fluisterden: “kijk daar heb je de moeder van Oedi!”. Maar wat kun je er aan doen, als kind. De school was te ver om er alleen naar toe te mogen.
Na school ging Oedi graag met een vriendje mee, naar een gewone moeder die thee had gezet en die het niet erg vond als ze lawaai maakten. Zijn moeder had geen tijd voor zulke dingen, de naaimachine was belangrijker, zeker toen het oorlog werd.
Oedi sliep samen met zijn twee jaar jongere broertje op een kamertje waarin precies twee opklapbedden konden worden uitgeklapt. Ze hadden samen dezelfde moeder, maar daar spraken ze nooit over, ze hadden het als kinderen eigenlijk nooit over hun ouders, hoewel daar alle aanleiding toe was omdat er sprake was van een ongelijke behandeling.
Ook dit realiseerde hij zich pas vijftig jaar later, oorzaak van boosheid en inmiddels begrepen jaloezie. Moeders zijn mensen en hebben hun voorkeuren, ook al ontkennen ze dit. Zijn broertje – laten we hem Adon noemen – , geboren in zwarte tijden van oorlog, werd het lichtpuntje in een uitzichtloos leven, waarin zijn vader onderweg was om eten te halen.
‘Waar is pappa? Pappa is onderweg om eten te halen, voor jou.’ Het laatste altijd beklemtoond. Voor jou. Omdat hij altijd honger had. Zijn moeder kon hem dan aankijken met een vreemde blik, alsof hij in de weg stond, alsof zij naar iets wilde kijken dat in de verte achter zijn rug verborgen lag. Het was dezelfde blik waarmee zij hem in latere jaren vaak aankeek op de begraafplaats, als zij op haar knieën had liggen bidden en Adon op zijn bekende manier begon te jammeren. Adon, met zijn blonde krullen en onbevangen gezeur was zonder twijfel de geliefde van de moedergodin. Hij hoefde maar te piepen: ‘drinkie, drinkie’ en daar flopte de moederborst al naar buiten. Kom maar jongetje. Adon dronk smakkend en gluurde ondertussen om zich heen, of Oedi het wel zag. Ja, hij zag het, hij stond er naast en keek er naar terwijl een weeë pijn door zijn slokdarm omlaag kroop. Dit zijn herinneringen van de maag, die vergeet je niet gauw. Natuurlijk was Oedi jaloers. Hij was verliefd op zijn moeder zoals het hoort voor een jongetje in de fallusperiode van zijn prille leven. De openlijk uitgekraaide liefdeskreetjes van Adon, deden zoveel pijn dat tranen in zijn ogen sprongen en hij haar had willen slaan. Ja, Adon was aanbiddelijk, aandoenlijk, aanminnig. Adon was de knuffel. En Oedi was lastig hoewel hij dit niet expres bedoelde. Hoewel hij maar twee jaar ouder was, moest hij altijd de verstandigste zijn.
Nu, vijftig jaar later, vraagt Oedi zich af of de moedergodin ook van verdriet zou zijn gestorven, als hèm een ongeluk was overkomen.

Terugkijkend weet Oedi dat Adon altijd het moederskind was gebleven, totdat hij stierf, veel te jong. Het verlies van een kind maakt de moeder wanhopig, omdat zij zich altijd schuldig zal blijven voelen, zelfs al was het kind al bijna dertig. Kinderen mogen niet eerder dood gaan dan de moeder, want dan is in feite alles voor niets geweest, de lange reis naar volwassenheid, de keuze van de vader, de ontvangenis, de negen maanden, de barensweeën, de pijn en de vreugde en daarna de voortdurende zorg over het geluk van je kind. Zijn moeder – voor het gemak noemen we haar Maria – huilde zeven dagen en nachten en hij, Oedi, kon haar niet troosten, want hij kon haar niet bereiken. Ook hij was nog een kind van zijn moeder, maar zijn liefde lag pijnlijk dicht bij haat, zoals dit vaak met liefde het geval is. Hij zag haar huilend zitten naast de donkerhouten kist waarin Adon lag, naast haar bed, in de ijskoude slaapkamer. Hij keek op haar neer en voelde machteloosheid en een wrange greep rond zijn maag, zijn hart, zijn ziel. Een meter scheidde hem van Haar die ooit zo groot was en nu wegsmolt in haar tranen. Een onoverbrugbare afstand.

Vijftig jaar later realiseert hij zich dat op het moment dat hij neerkeek op zijn moeder, begrip wortel schoot in zijn gepijnigde ziel. De moedergodin is geen gegeven, geen onomstotelijk icoon, geen fait accompli. Verre van dit zelfs. Het is een hoopje mens, een handje vrouw, een oudgeworden meisje dat moedertje speelt in een poppenwereld. Jongens willen man worden, meisjes willen moeder worden. En daarmee gaan zij het risico aan, dat hun verworven compleetheid voortdurend in gevaar is, dat de virtuele navelstreng die zo rekbaar lijkt, zo onbreekbaar en reëel als de familienaam in het register, dat deze band kan breken. Waarmee tegelijk het moederhart breekt. Onherstelbaar.
Oedi keek neer op zijn huilende moeder en wist, als werd hij getroffen door de waarheid, dat zij de moeder was van haar enige zoon. Omdat er slechts één moeder-zoon liefde kan bestaan, zoals in alle mythologieën sinds mensenheugenis geschreven staat. Een paar jaar later kreeg zij een hersentumor en stierf. Zij had zichzelf dood gedacht.

Oedi was inmiddels oud genoeg geworden om te weten dat liefde een toevalligheid is en geen onwrikbare zekerheid zoals ons wordt geleerd. Liefde voor een mens is moeilijk omdat het een vergroting is van begrip, heel veel begrip. Haat ligt makkelijker wat dit betreft. Daarom wordt liefde voor mensen (meervoud) tot een goddelijke eigenschap verheven en kiezen vele mensen voor een lief dier, of zelfs voor dieren (meervoud) en verwarren aanhankelijkheid en afhankelijkheid met liefhebben. Oedi voelde zich schuldig omdat hij geen liefde had kunnen voelen voor Maria, die toch ook zíjn moeder was. Hij had nooit het gevoel gehad dat hij zich voor haar wilde opofferen, dat hij tot in zijn diepste kunnen alles had willen geven ter wille van haar geluk, zoals door het Christendom wordt voorgeschreven. Had zij dan wel op deze wijze liefde voor hem gevoeld? Of kon zij geen liefde voelen, omdat zij geen liefde kende voor zichzelf. Dat was de vraag. Wie zichzelf niet kan liefhebben, kan ook een ander niet liefhebben, zo staat het geschreven: gij zult uw naaste liefhebben als u zelf. Liefde begint dus bij jezelf en juist die liefde wordt er vaak uitgeslagen als je nog klein en weerloos bent. Want dan wordt het verward met zelfzuchtigheid en ijdelheid.

Oedi zag een filmbeeld uit het leven van zijn moeder. Hij zag het kleine meisje met de grote ogen die wel keken, maar niet zagen dat haar moeder voorgoed uit haar leven werd weggesleurd door mannen in witte jassen. Het was een straatje in een nieuwe nette wijk, begin twintigste eeuw. Het meisje had krullen en een strik in het haar en zij droeg een wit jurkje met kanten kraagje, in haar armen knelde zij een versleten lapjespop. Haar gezichtje stond ernstig, alsof zij diep nadacht over de bestemming van het koetsje. Naast haar stond het oudere broertje, in een donker kniebroekje met bretellen over zijn buisje van gestreepte stof. Hij had rossig haar en sproeten en zijn mondje stond half open alsof hij nog iets wilde zeggen. Misschien zei hij gedag, of tot ziens? Het koetsje rammelde langzaam de straat uit, maar boven het geluid van de met ijzer beslagen wielen op de klinkers, klonk de hoge stem van de moeder die werd meegevoerd, een stem zoals geen van beide kinderen ooit gehoord had. Het geluid kaatste tegen de arbeiderswoningen in het straatje, waar de buren zich verscholen achter de gordijnen. Zij wisten waar het koetsje heen reed, maar in hun gesloten huizen hoorden zij de hoge angst niet die door de straat klonk, steeds ijler totdat het verstierf in de verte. Oedi wist dat zijn moeder deze angst gehoord moest hebben, voordat hij in het filmbeeld zag hoe de man met het rode hoofd beide kinderen hardhandig naar binnen duwde, waar de vrouw met de stok hen wachtte.

Oedi kende het verhaal als een anekdote uit een andere tijd.
De mensen geloofden nog in kerk en autoriteit en de jonge vrouw, die zijn krankzinnige oma zou worden, geloofde waarschijnlijk tevens in God’s liefde toen zij met die grote rosse man trouwde. Een tenger vrouwtje, elegant, met een smalle taille in een lange zwarte rok onder een hooggesloten kanten bloes met glinsterende knoopjes. Zij glimlacht gespannen tegen de camera, de zwarte doek op pootjes waaronder de fotograaf schuil gaat. Een piëdestal staat naast haar, met een hoge vaas waarin pauwenveren. Zij is de prinses, zij is de vrouw, zij zal de moeder worden.
Er was geloof in het huisje met de kleine kamers en suite en het eigen tuintje achter. De man had goed werk, bij het nabijgelegen spoor en het station van de toekomst. Elke avond las de man – laten we hem Paulus noemen – uit de bijbel en benadrukte hierin graag de onderdanigheid van de vrouw, die in het openbaar haar mond moet houden en eigenlijk geen mening mag hebben. De vrouw is onderworpen aan de man. ‘Je zult je man begeren, en hij zal over je heersen.’ Zo staat het geschreven in Genesis. De vrouw dient zich ingetogen te kleden, waarmee zij haar onderdanigheid toont aan de man.
Oedi dacht aan de kleding van zijn moeder. Wellicht dat hier de oorzaak lag van alle ellende die zijn oma – en dus ook zijn moeder – was overkomen. De glinsterende knoopjes, die op het moment van de foto uitdrukking gaven aan hoop en verlangen, waren haar ondergang geworden. Er mocht niet worden geglinsterd in het huis van Paulus. Het is niet moeilijk om een vrouw die zich wil opofferen in de liefde voor haar man langzaam gek te maken. De grote rosse heerser had er slechts zeven jaren voor nodig, een bijbels getal. Met goedkeuring van de kerk werd zij, die zo wilde zorgen, die zoveel liefde wilde geven, die haar kinderen onzelfzuchtig beschermde tegen de harde hand van hun vader, vooral op zaterdagavonden, met God’s goedkeuring en behulp van de dokter werd zij zwakzinnig verklaard. Opgesloten in een gecapitonneerde cel, vastgebonden in een dwangbuis, moest zij genezen van haar nerveuze aandoeningen. Santpoort anno 1920. Haar laatste eigen wil werd hier gebroken en zij veranderde in het allerliefste onderdanige vrouwtje dat Paulus zich kon wensen. Zij zegde op alles ja en amen, maar vergat te leven, vergat te zorgen, vergat het eten in te kopen en de maaltijden te verzorgen. Dat ging dus niet goed. Zelfs haar kinderen verslonsden omdat zij vergat hun kleren te wassen en te verstellen. In overleg met de kerk werd besloten dat Paulus zijn ongetrouwde zuster, die vanwege haar uiterlijk en een mank been nimmer de liefde van een man had genoten, om hulp zou vragen. Haar naam was Griet. Deze Griet met haar onbarmhartige wandelstok en hekel aan kinderen, trok in bij haar broer en volgens het verhaal dat Oedi zo vaak gehoord had, zo vaak dat de onwaarschijnlijke diepgang uiteindelijk vervlakte tot het niveau van een kindersprookje, verstootte zij de wettige echtgenote zelfs uit het echtelijk bed. Paulus zocht zijn gelijk in de bijbel en las uit Mattheus: en de farizeeën kwamen bij Hem en vroegen, is het een man geoorloofd zijn vrouw te verstoten om iedere reden?
Ja zei Paulus, mijn vrouw is gek, als dat geen goede reden is…
Na een half jaar eenzame opsluiting in een kale zolderkamer, weliswaar dicht bij haar kinderen, die zij vaak kon horen maar niet mocht zien, knakte de geest van deze moeder volledig en bleef stilstaan als een klok, op de laatste dag van haar leven die zij nog min of meer bewust had meegemaakt.

Oedi herinnert zich het bezoek aan zijn oma, ergens in een tehuis in Groningen. Het is voor het eerst dat hij haar gaat zien, deze mythische vrouw met de glinsterende knoopjes. Hij is veertien. Zijn broertje Adon met de wilde blonde lokken is nog een kind van twaalf en geniet van de reis en het prachtige gebouw met de tuinen vol bloemen. Voorjaar, zonneschijn, hemelsblauwe zorgeloosheid en limonade van een aardige mevrouw in een wit gesteven schort. Zij zitten te wachten in een mooie stille kamer waar het een beetje stoffig ruikt, als de hoge gebeeldhouwde deur krakend open gaat en er een klein mager vrouwtje verschijnt, in een iets te wijde grijze japon die vormeloos rond haar gebogen gestalte gedrapeerd hangt. Achter het vrouwtje torent de mevrouw in het witte mouwschort, die haar met zachte dwang voor zich uit duwt. Het kleine vrouwtje glimlacht vaag en blijft afwachtend midden in de kamer staan, totdat zij door haar begeleidster in een stoel wordt gezet. Zij blijft glimlachen en kijkt ondertussen zoekend rond met verbaasde grote ogen achter een bril met sterke glazen.
‘Uw moeder ziet niet meer zo goed’, licht de verpleegmevrouw toe. En tot het vrouwtje: ‘nou, wat zeg je dan?’
Oedi ziet met afschuw de filmbeelden in zijn hoofd.
Dit was dus zijn oma, dit mensje dat nauwelijks groter was dan zijn broertje Adon.
Hij hoort de zachte verlegen stem: ‘dag mevrouw, dag meneer….dag jongeheer…’ en dan de brede opbloeiende grijns op het gerimpelde gezicht als zij naar Adon kijkt. Adon, die altijd van alle vrouwen de aandacht vangt, zelfs van een zwakzinnige oma.
‘Ik heb ook kinderen mevrouw…’ aarzelt het mensje.
‘Dit is je dochter’ zegt de verpleegmevrouw, bijna bestraffend.
‘Mijn kinderen zijn thuis…’ mompelt ze, meer tot zichzelf dan tot haar bezoek. En dan, opverend en met duidelijke articulatie: ‘mijn kinderen zijn goed verzorgd, zij zijn goed verzorgd.’
De mevrouw in het mouwschort schudt een beetje haar hoofd en lacht verontschuldigend. ‘Sja’ zegt ze, ‘het is een schat, maar ze is stil blijven staan in haar herinneringen. Ze heeft het vaak over haar kinderen, u hebt ook nog een broer is het niet? Die hebben we hier nog nooit gezien.’

De broer van Maria woonde later in het zelfde nette straatje bij het spoor, schuin tegenover het woninkje waaruit hun moeder ooit verbannen was. Hij was een grote rosse man geworden met het fysiek van zijn vader, maar met de goedwillende geest van zijn moeder, alhoewel hij zich dit niet bewust was. Hannes, laten we hem zo noemen, bezat een meegaand karakter en de intuïtieve vaardigheid om conflicten uit de weg te gaan. Hij had er net zo goed niet kunnen zijn. De vrouw die hem huwde, Mina geheten, was groot om niet te zeggen voluptueus en presenteerde zich dusdanig dominant dat Hannes, ofschoon toch niet klein van formaat, geheel in haar schuil leek te gaan. Kinderen kregen zij niet en dat was misschien maar goed ook, want Hannes was al kind genoeg.
Oedi, die oom Hannes en tante Mina natuurlijk had gekend en hen een enkele keer had ontmoet als hij op verplichte visite was bij zijn opa Paulus en zijn tante Griet met de stok, kon niet begrijpen dat zijn moeder, de elegante Maria, uit dit nest van afgunst, haat en onvermogen was voortgekomen. In het arbeiderswoninkje werd zelden een aardig woord gehoord en het stonk er naar verschaalde urine, hoewel dit ook kan worden toegeschreven aan de verbeelding van een kind met onlustgevoelens. Oedi haatte het straatje, het woninkje, de rode opa, de stampende stok van tante Griet, de onmacht van oom Hannes en de knellende omarming van tante Mina. Als kind gruwde hij van deze visites, als volwassene terugkijkend vroeg hij zich af wat zijn moeder er in zocht, hoewel hij wel wist dat Maria haar moeder zocht achter de harde stem van die luidruchtige man die haar vader was, de stem die ooit haar moeder als muziek in de oren moest hebben geklonken.
Moederliefde is een gegeven van de natuur. Hoewel je het ook moederzorg kunt noemen. Moeders zorgen voor kinderen met de vanzelfsprekendheid van hun hormonen. Tantes, hoewel ook vrouw, hebben dit natuurlijk niet en daardoor kreeg Maria een liefdeloze maar buitengewoon goede opvoeding. Er was geen sprake van toegevendheid, van pretjes en pleziertjes, Maria werd met harde hand en wandelstok naar een hoger plan gedirigeerd. Zij kreeg een duidelijke opleiding via de huishoudschool en voortgezette naai- en knipcursussen en leerde en passant prachtig viool spelen, want in de kamers en suite van tante Griet werd op gezette tijden een roddelsalon georganiseerd waarbij Maria het culturele gedeelte verzorgde met haar vioolsonates van Mozart. Als vaste uitsmijter speelde zij altijd het Requiem in d mol, even onvoltooid als het leven van haar moeder, die zij hiermee eerde zonder dat iemand dit besefte, zomin men besefte dat er op deze schrijnende tonen een vergevingsgezinde katholieke wind waaide door de zo streng hervormde salon.
De minnaar van Maria was katholiek en daarom niet welkom. Niet op visites en zeker niet in de salon. Hij was de enigszins makkelijk levende zoon van een aannemer, die de nette nieuwe volkswijken bouwde waarin Maria opgegroeid was. Laten we hem Josef noemen, hoewel hij meer kon dan timmeren. Josef was een blijmoedige jongen op wie zelfs de paters van de scholen waarvan hij verwijderd was, niet kwaad konden blijven. Hij reed al op zijn zestiende fluitend met grote volbeladen vrachtwagens door het stadje en verbaasde de commissaris van politie toen hij zich op zijn achttiende meldde voor de aanvraag van een rijbewijs. Maar, zo ging dat in een kleine stad in die jaren voor de tweede wereldoorlog. Alles ging goed. Totdat het fout ging en de wereldeconomie inéén stortte, voorafgegaan door de eerste wereldoorlog, de figuurlijke onthoofding van Keizerlijke en Koninklijke machthebbers, de revoluties en opstanden van het gewone volk. Uiteindelijk ging de aannemerij failliet en was er zelfs voor een goede timmerman geen werk meer. Maar zover zijn we nog niet als Josef fluitend met zijn truck zonder oplegger het smalle klinkerstraatje in rijdt

en voor de deur stopt van het arbeiderswoninkje waarin zijn geliefde zo’n goede opvoeding heeft genoten. Hij is verloofd met Maria, hoewel dit enige voeten in aarde heeft gehad, want hij beantwoordt in het geheel niet aan het beeld dat de tante met de stok zich had geschetst, toen zij dat eigenwijze kind van die gekke vrouw duchtig richting gaf, in de richting van de betere kringen zullen we maar zeggen. Een truck zonder oplegger paste hier niet in. Een personenautomobiel met buddyseat lag meer in de lijn der verwachting en hoewel de pa van Josef in die dagen nog over zo’n vervoermiddel beschikte, mocht de jongen daar niet mee op stap. Buitendien was de aannemer, die zelf niet te beroerd was om stenen te sjouwen, niet wat tante Griet voor ogen had als zij aan een salon in betere kringen dacht. Maar dit terzijde.

Liefde is een toevalligheid en tevens vaak een ontsnapping. Maria had haar Jozef omarmd na het moment dat hij haar bijna met zijn volbeladen truck van haar fiets had gereden, toen zij op weg was naar de modezaak waar zij werkte. Hij hielp haar overeind, gooide haar verbogen rijwiel bovenop de lading heipalen en nodigde haar met een armzwaai uit plaats te nemen in zijn cabine. Tot haar eigen verbazing accepteerde zij dit aanbod en liet zich omhoog helpen, waarbij de aanraking van zijn handen rond haar middel en een kort moment tegen haar linker dijbeen, verrassend prettige en ongekende prikkels veroorzaakte. Zo zaten zij samen hoog in de cabine, op de rijweg midden in de winkelstraat, drie meter verwijderd van de modezaak en hij vroeg waarheen hij haar mocht brengen. ‘Ach, rij maar even wat…’ had zij gezegd. En ze hadden bijna een uur in een zinderende stilte rond gereden – afgezien van het mannelijke motorlawaai- genietend van de enorme energie die ze naar elkander uitstraalden, overdonderd door hun verlangen dat hen het spreken belette. Zo reden zij in de truck zonder oplegger richtingloos naar hun gezamenlijke toekomst.
Oedi kende ook dit verhaal als een anekdote en wist dat hiermee door de zoon van een aannemer de eerste steen gelegd was voor de bouw van zijn verschijning op deze wereld.

Ouders zijn meestal niet meer dan een anekdote. Wat er zich heeft afgespeeld voordat het kind oud genoeg is om terug te kijken, is veelal verpakt in een fotoalbum, of staat ingelijst op de schoorsteenmantel. Zonnige kiekjes. Gelukkige momenten.
Oedi kende zijn vader als een man die lachend een sigaret rookt, een man in een zwempak op een boot, een man in een feestelijk kostuum met een bloem in zijn knoopsgat. De man die in de hongerwinter op een fiets zonder banden heen en weer naar Friesland was geweest, die zich op de terugweg tot bloedens toe had moeten verdedigen tegen hongerlijders om zijn moeizaam verworven tarwe en boter te verdedigen, die dappere man had hij niet gekend, die lag begraven op een koude begraafplaats waar in zijn herinnering altijd sneeuw en ijs lag en waarheen zijn moeder elke zaterdagochtend fietste met Anon voorop in een stoeltje en hijzelf achterop de bagagedrager. Deze bittere fietstochten hadden hem geen liefde voor zijn vader bijgebracht. En hem bovendien vervreemd van de vrouw,

die daar zo krachtig voor hem in het zadel zat en die op het kerkhof minutenlang – het leken wel uren – op haar knieën lag nadat zij de verse bloemen in een glazen vaas had geschikt. Zij kwam pas overeind als Adon begon te dreinen, de jammeren, te huilen. Altijd hetzelfde. En dan die verwijtende blik alsof hij er iets aan kon doen dat hij in de oorlog honger had.

Vijftig jaar later staat Oedi voor het eerst weer op de begraafplaats. Het is niet koud, er ligt geen sneeuw en ijs, er waait een zachte wind die verre stadsgeluiden aanvoert. Daar in de verte is het leven, hier ligt de dood onder zijn voeten. Veel doden in je familie, had iemand eens tegen hem gezegd. Het graf van zijn vader ligt er hopeloos onverzorgd bij, vervuild, verwaarloosd, vergeten. Maria had haar hele leven de bloemen ververst, totdat zij van haar fiets viel, ongelukken maakte, de weg kwijt raakte. Alles zo lang geleden. De graven zullen geruimd worden, had men hem verteld. Opgeruimd. Hij pakt het elegante glazen vaasje, groen aangeslagen van algen en mos, gevuld met drabbig water, zonder bloemen. Als hij het stuk gooit op de grafsteen, glinsteren de scherfjes in de zon, als kleine glazen knoopjes.

Christian
Oktober 2011

Vrouwen willen eigenlijk twee mannen:

een voor romantiek en avontuur

en een voor huis en haard