In 2002 schreef ik “Gestrekt wakker liggen”. Ik dacht dat ik toentertijd de ellende wel zo”n beetje had gehad. Nooit op gerekend dat er nog prostaatkanker achteraan zou komen. Dat is een boekje geworden – zoals mensen zeggen: ik kan er wel een boek over schrijven. Gedaan dus.
“Mijn belevenissen in prostaatkankerland” – zo omschreef professor Simon Horenblas van het Nederlands Kanker Instituut mijn manuscript. En deze omschrijving klopt wel, want het is inderdaad net alsof je op reis gaat naar een vreemd land waarvan je wel hebt gehoord, maar waarvan je de ongelofelijkheid nimmer hebt vermoed. Je beleeft dingen die een normaal mens in een normaal leven niet meemaakt. Belevenissen dus. Boeiend wellicht voor dierbaren, voor mijn nageslacht na mijn dood. Ik begon dus te schrijven en gaandeweg werd het een boekje. Mijn echtgenote, die vanzelfsprekend de belevenissen van nabij meemaakte, kon er om lachen. Een goed teken vond ik, want de realiteit was al dramatisch genoeg. Ook liet ik het lezen aan insiders in het Antoni van Leeuwenhoek ziekenhuis.De reacties waren positief. In een adem uitgelezen, humor, relativering. Uiteindelijk voorgelegd aan mijn kritische uitgeefster Jitske Kingma. Zij mailde: een juiste mix van humor, informatie, persoonlijke details en algemeen maatschappelijk belang. Ja, daarom is dit boekje ontstaan. Ik wens ieder die het leest een lang en mooi leven toe!

Door de twee brede openstaande deuren van mijn slaapkamer overzie ik bijna de helft van mijn woonkamer en verder, door de glazen deuren van de schuifpui een afgebakend stukje van de buitenwereld. De hemel is gestreept door luxaflex en zonlicht valt soms, op een willekeurige dag in smal gesneden reepjes op de huizen in de verte waarin ongetwijfeld mensen moeiteloos bewegen. Zo is de wereld overzichtelijk geworden vanuit het bed waarop ik min of meer gestrekt en ook verplicht de dag doorbreng. Het meest in beeld is het plafond en als je er lang naar staart zie je erachter de hemel waarin wij hopelijk straks terecht komen.
Rechts staat de televisie met erboven een kleurrijk schilderij van Jack de Rijk, waarschijnlijk voorstellend twee buurvrouwen in gesprek over alledag, in de ochtend, want zij schijnen schaars gekleed te zijn voor wie dat wil zien. Mijn venster op de wereld, een zwart vierkant met een rood lichtje, want je kunt het niet verwerken dat zo’n venster de hele dag elektronisch open staat. Gelukkig dat ik nu een hernia heb en niet dertig jaar geleden toen er nog geen afstandbedieningen bestonden. Ik heb net nog even via CNN gezien hoe groot en gevaarlijk de wereld is. Eurosport toonde gisteren flitsen uit Champions League finales met zeer fitte en onbreekbare voetballers. Graag zou ik een tijdje in de music factory willen wonen, want alleen ernaar kijken en luisteren veroorzaakt het wonderlijk fenomeen dat je niets meer hoort of ziet op het laatst.
Links aan de wand bij de deur naar de badkamer hangen drie foto’s ingelijst. Die deur heb ik trouwens meestal open zodat ik bad en wastafel kan zien waar je normaal gesproken de ochtendstop maakt vanuit je bed op weg naar de wereld, maar nu in mijn geval op weg naar mijn bed. Enfin, de linker foto is de trouwfoto van mijn ouders, in feite het begin van mijn huidige gestrekte leven. Ernaast een foto van mijn vader, nog vrolijk ongehuwd, met een groep vrienden sigaretten rokend en zich niet bewust dat dit, onder andere, zijn leven ging bekorten tot veertig plus. Het is maar goed dat je niets vooruit weet, het is al erg genoeg dat je zoveel achteraf weet. Erboven hang ik als vijfjarige bruidsjonker afgebeeld in een smetteloos wit geplisseerd bloesje op een lange zwarte broek waaronder hoogglimmende lakschoenen. Ik leun duidelijk geregisseerd zogenaamd ontspannen tegen een pilaar; een goed beschouwer kan zien dat deze regie niet zonder tegenwerking geweest is. De lakschoenen zijn namelijk van een ouder nichtje geleend en knellen enigszins. Die dag trouwde het jongste zusje van mijn vader, het bruidsmeisje dat op de huwelijksfoto van mijn ouders nog zo onbevangen en verwachtingsvol in de lens kijkt.
Verwachtingsvol is iedereen denk ik wel in het begin. In het positieve bedoeld natuurlijk, want geen mens is vol verwachting voor de shit waardoor hij of zij later wordt getroffen. Ikzelf had bijvoorbeeld nooit verwacht toen ik daar tegen die pilaar leunde, dat ik zestig jaar later wel zes ponskaartjes van gerenommeerde ziekenhuizen zou bezitten. Maar goed, ik leef nog en inmiddels al ruim twintig jaar langer dan mijn vader en toch ook al meer dan dertig jaar langer dan mijn broertje, terwijl die zelfs zeven jaar jonger was dan ik. Mijn moeder heb ik inmiddels zeer kort geleden in leefjaren verslagen, dus zo gek ben ik nog niet bezig geweest in dit gezin.
Terneer geveld op een bed heb je tijd om na te denken, vooral ’s nachts, probeer dat maar eens. Wie ben ik, of wellicht beter gezegd, wie was ik eigenlijk behalve de vader van twee prachtige zoons die vol verwachting aan hun carrière lopen te trekken en in de gelukkige omarming leven van prachtige meiden die minstens zo verwachtingsvol zijn. Dat gaat wel goed, althans, dat verwachten wij. Die jongens hebben al lang geen vaderhand meer nodig, daar heb ik zelf wel voor gezorgd. Want dat doe je als ouder, vanaf dat ze kunnen lopen begin je met het losmakingproces. ’s Morgens vroeg gehaast op weg naar de crèche, auto fout parkeren en flink doorlopen met naast je die kruimel die buiten adem hijgt “pappa, handje, handje..” “Nee kerel, jij kan best alleen lopen.” Na zulke hardvochtige opvoedkunde kan ik nu bij zo’n jongen moeilijk om een handje gaan liggen zeuren, bij wijze van spreken dan. Moeders zijn anders met die losmaking bezig, het duurt langer, vaak tot aan hun verscheiden en soms zelfs lukt het helemaal niet. Dan moeten de kinderen het zelf doen als ze daaraan behoefte gevoelen. Er bestaan kinderen die op oudere leeftijd daar dan zo moe van zijn geworden, om los te komen van die moeder, zoiets als kauwgum verwijderen van onder je schoenzool, dat ze die moeder niet meer willen zien. Dit zijn uiteraard uitzonderingsgevallen.
Wat ook heel prettig gaat -tenminste in mijn geval- als je toch maar ligt te liggen, dat is terugrekenen. Ik doe dat bijvoorbeeld graag met auto’s. In welke auto reed ik toen ik mijn vrouw leerde kennen?(Felicia). Of toen ik haar met de babybaasjes uit het ziekenhuis ophaalde?(Traction Avant, Giulia 1.6) Of die keer dat ik een drive-in show organiseerde – die had je in de jaren zeventig – en na afloop ’s nachts met de danseres in de duinen terechtkwam?(Berlina 2.0) Je kunt periodes in je leven en zelfs veel momenten terugkoppelen naar de auto die je toen bezat. Tenzij je natuurlijk je hele leven met de trein hebt gereisd, dan moet je iets anders bedenken ( de treinkaartjes bewaren bijvoorbeeld, die pasten vroeger precies in een luciferdoosje). Terugrekenen is vooral een goede tijdspassering als je ’s nachts wakker ligt, dan heb je wat te doen, het scherpt je geheugen (goed tegen Alzheimer) en werkt veelal beter dan schaapjes tellen. Ik heb al heel wat terug gerekend en bezit een geheugen als een autokalender, echt waar. Er zijn bovendien twee opties; je kunt leuke momenten of zelfs periodes als je die hebt meegemaakt terugrekenen, dan is wakker liggen ook niet zo erg, èn je kunt rotmomenten terugrekenen. Met de tweede optie weet je zeker dat je wakker blijft liggen. Ik herinner mij bijvoorbeeld nog dat ik rond mijn 50e in de auto (Thema Turbo) op weg naar huis ineens dacht: verrek ik ben volwassen! Later bleek deze gedachte overigens nergens op gestoeld, godzijdank. Volwassen worden moet vreselijk zijn. Je begrijpt de mensen niet die het als Doel nastreven. Zo had mijn vriendin, die ook niet volwassen is, ooit enige jaren een relatie met een 22 jaar jongere notaris, die toen al volwassen was en zich pensionering op zijn 50e ten doel stelde. Nee, een rotter moment dan volwassen worden kan ik mij niet voorstellen.
Je hebt dus twee opties, maar het gekke is dat de meeste mensen de neiging hebben om terug te rekenen naar rotmomenten, althans voor zover ik weet in Nederland. Dat heeft met Calvinisme te maken. Schuldgevoelens. Al die rotzooi maar wéér een keertje boven tafel halen zodat we er weer eens opnieuw goed beroerd van kunnen worden. Je kunt het vergelijken met enquête commissies. In huwelijken wordt trouwens ook gezamenlijk veel teruggerekend en niet alleen ’s nachts in bed. Echtelieden die om de beurt een ouwe koei uit de sloot halen totdat de stank van die kadavers niet te harden is en een van de partners wegloopt.
Zo kom ik weer bij mezelf terecht; getraind als ik ben in terugrekenen kon ik adequater met die ouwe koeien overweg dan mijn – inmiddels ex – vrouw. Training is alles, als je iets wilt bereiken. Wel wil ik hier overigens aan toevoegen dat mijn vrouw, met wie ik minstens twintig jaar gelukkig ben geweest (we kunnen het straks nog even hebben over de definitie van geluk), nadat de jongens op eigen benen liepen het eerder genoemde losmakingproces niet in de hand wist te houden en als een soort grote schoonmaak meteen maar alles begon los te maken dat haar in de geringste mate beknelde. Daar behoorde ik ook bij, hoewel ik dat in het begin van het proces niet door had en dan kwamen dus die ouwe koeien geheel mismaakt en chronologisch in onnavolgbare tijdzetting op tafel. Daar was geen bijsturen aan. Bovendien bleek ik mijn gehele leven niet gegroeid, hoewel ik dat in het begin ook niet door had, maar inmiddels geef ik dit volmondig toe aan wie het maar horen wil. Ik snap niks van het leven. Ik stel ook al lang geen doelen meer want er komt toch altijd iets tussen; de beurskoersen donderen in mekaar om maar iets te noemen, nou gooi dan je Estate Planning – zo heet dat tegenwoordig – maar in de papierversnipperaar en beheers je om niet de adviseur te vermoorden die jou de beleggingshypotheek of het aandelen leaseplan heeft verkocht met het Doel – jouw doel – om geld te verdienen inplaats van het met bakken te zien vervliegen. Zo had ik mezelf bijvoorbeeld nooit ten doel gesteld om te trouwen en dan weer te scheiden. Wie wel trouwens. En zeker had ik nooit het doel om op mijn ouwe dag nog eens laaiend verliefd te worden, god zal me sparen, daar gaat je rust en je vrijheid, daar wil je nog niet eens aan denken als je ’s nachts wakker ligt. En wat gebeurt? Inderdaad. En zij ook, gelukkig net zo heftig zodat we samen veranderden in onbezonnen kinderen en – ja hoor – weer doelen gingen maken. Samen dit, samen dat, samen vooruit en snel want veel tijd hebben we niet meer. Ik heb haar na de kennismaking mijn ponskaartjes laten zien( ik had er toen pas vier), maar liefde maakt blind, verdomd als het niet waar is. Zij is acht jaar jonger, maakt nog een handstand overslag en rent en vliegt met armen vol schilderijen die zij maakt, gedreven op weg naar de roem en glorie die haar allemaal nog ten deel moet vallen. Een druk meisje, heeft slechts één ponskaartje, nog vrijwel nieuw. Zij weet nog niet het verschil tussen temazepam en diazepam, eerlijk niet. Nou moet ik toegeven dat ik inmiddels een geoefend kenner ben van uppers, downers en stillers. Dit is gekomen nadat ik ontdekte dat ik niet van elastiek was, toch nog maar zo’n tien jaar geleden. Had ik ineens een zware hersenschudding – waarmee ik overigens bekend was, want ik loop nogal eens met mijn kop ergens tegenaan – en een whiplash. Nou, dan leer je het alternatieve circuit van wondergenezers goed kennen evenals de namen van eerdergenoemde middelen ter bestrijding van pijn en ander ongemak. Ik speelde golf in die tijd, competitie zelfs, waartoe ik steeds voldoende Voltaren in de golftas diende te hebben. Mijn beste partij heb ik overigens gespeeld in Portugal (Vilamoura één, Old Course, voor de kenners), met een Valium 5 mg en een Voltaren 50 mg. Anderen vallen hiervan abrupt staande plekke in slaap. Mocht je ooit een whiplash krijgen, ga niet naar bijeenkomsten van whiplash patiënten, want dan word je nooit meer beter. Ze praten je de WAO in, of erger. Nooit zoveel mensen bij elkaar horen klagen. Goed, het is rot, het doet pijn, je wordt moe en in het begin wist ik zelfs het verschil niet meer tussen links en rechts. Wilde ik links iets pakken, begon mijn rechterhand te bewegen. Maar, het wordt beter en beter, hoewel nooit meer goed, dat is wel jammer. Ik heb er bijvoorbeeld een gestoorde gehoorzenuw aan overgehouden zodat ik altijd krekels hoor. Met goede wil brengt dit je soms in vakantiestemming, maar meestal niet. Tja, dat begon dus zo’n jaar of tien geleden, die ellende. Daarvoor nooit iets gehad, afgezien dan van de geboorte van vijf prachtige grote galstenen die vrijwel tegelijkertijd met mijn eerste zoon ter wereld kwamen. Verder echt nooit iets. Goed, een blinde darmoperatie. En een keertje amoebe dysenterie in Afrika en kinderziekten natuurlijk, maar verder? Niks aan de hand. Tot begin jaren negentig, toen raakte ik aan vervanging toe.
In de zorgsector is iedereen aardig voor je en je krijgt altijd aandacht, dat is wel fijn. Een enkele keer, als je echt even aandacht nodig hebt, is er niemand bereikbaar, dat is minder fijn. Het heeft onlangs nog de grootste moeite gekost om ’s nachts een geneesheer aan mijn bad – ja bad – te krijgen toen ik daar balkend van de pijn niet meer uit kon omdat mijn linkerbeen geamputeerd leek. Even toelichten: ik was van pijn in bad gekropen, denkend aan Archimedes, maar zelfs die gewichtloosheid hielp niet meer. Ik wist toen nog niet dat ik een hernia had, dat werd mij later in het ziekenhuis verteld. Zo kom ik bij het stellen van diagnoses. Mij was verteld dat er iets scheef zat tussen bekken en heiligbeen, niet zo erg, dus elke keer als ik dacht het kàn wel weer begon ik teveel te bewegen. Zenuwslopend bleek achteraf, letterlijk. Zo was er ook een professor Schouwenburg in het AMC, inmiddels met pensioen – een assistente zei dat hij met emiritaat was, alsof hij naar het midden oosten was vertrokken – en die professor opereerde mij flink aan een wonderlijke bult die bij mijn rechterslaap gegroeid was. Ontstaan na (weer eens)een hersenschudding, dus in het begin aangezien voor een stootbult (hematoom). Na afloop van de 4 uur durende operatie kwam de bult binnen de kortste keren weer terug. Maak je geen zorgen zei de professor, en dat geloof je dan, het is lichaamseigen weefsel. Nog een paar controles en enkele MRI-scans ( waartoe je geheel vastgesnoerd op een rails in een stalen koker wordt geschoven en een half uurtje de meest oorverdovende ronkende en brommende geluiden hoort) later moest ik mij nog steeds geen zorgen maken en nooit meer terug komen. De professor kreeg genoeg van mij. Ik wilde namelijk elke keer een soort garantiebehandeling, de bult was immers ondanks al zijn graaf- en snijwerk niet verdwenen, nee ogenschijnlijk zelfs groter geworden. Maar, als je heel vaak naar jezelf in de spiegel kijkt lijkt alles te veranderen, dus ik was natuurlijk niet objectief. Desalniettemin had ik gruwelijke gevolgen gezien van ondoordacht snijwerk, bij de echtgenoot van mijn schoonmoeder die even een bultje in zijn nek liet weghalen. Dat bleek later een melanoom (kwaadaardige kankersoort) en de goede man was een half jaar later dood. Over diagnose gesproken. Enfin, inmiddels leer ik een huidarts kennen in verband met een ander ongemak waartoe ik een ponskaartje ontving voor de afdeling radiologie van het UMC, ook een mooi ziekenhuis trouwens. Deze huidarts, Kees van Ginkel, hield mij halfjaarlijks onder controle. Alles goed, alles gaaf, hoewel ik in mijn wang een rare dikke bult voelde. Wang is ook huid, dus op mijn verzoek kijkt en voelt Kees en denkt – diagnose – een opgezette speekselklier. Zou kunnen, want de emeritus professor van het AMC had ook gewag gemaakt van mijn speekselklieren en had er zelfs een weggenomen. Toch op dringend advies van Kees maar even laten nakijken door een KNO specialist. Schouwenburg valt geëmeriteerd af, maar gelukkig ken ik privé een gerenommeerd KNO arts, werkzaam in het Anthonie van Leeuwenhoek ziekenhuis (ha, alweer een ponskaartje). Eerst natuurlijk weer een MRI-scan en dan de boodschap: het is positief. Vergis je niet, in een ziekenhuis is positief niet positief. Schouwenburg had zich vergist, het weefsel kan weliswaar lichaamseigen genoemd worden, maar dan als eufemisme voor tumor. Niet helemaal zo goedaardig als eerdergenoemde emeritus professor mij had willen doen geloven. Goed, dat wordt dus snijden zegt mijn bevriende KNO arts, want daarvoor zitten wij hier beroepshalve. En dat wordt geen eitje, want er is al eens gesneden en niet zo zuinig ook, zij het onvoldoende. Mijn god, paniek in de familie, vrouwen in tranen, somberheid alom en ikzelf ook niet de vrolijkste meer. Wat denk je? Na veel overleg met specialisten wordt er niét geopereerd. Het middel zou erger zijn dan de kwaal, die omschreven wordt als ‘weke delen sarcoom’, een groeisel dat nog langzamer groeit dan een kasplantje in de kou en zich bovendien vrijwel nooit uitzaait, voor zover medisch bekend althans. Radiologie is nog een optie. Ook op deze afdeling wordt over mijn aloude bult lang vergaderd met hetzelfde resultaat; middel erger dan de kwaal. Conclusie van alle artsen; we doen niets, we zijn gewoon pakweg zeven of acht jaar te laat. Die Schouwenburg had zijn werk beter moeten doen. Of zoals mijn bevriende KNO-arts het formuleert; de diagnose is veranderd, maar de behandeling blijft hetzelfde…
Is een mens dan opgelucht? In het geheel niet!
Liever had ik van niets geweten. Gewoon onwetend ongeneeslijk ziek zijn en lekker doorgaan met zuipen en feestvieren en liefhebben enzo. Nu kreeg ik er een dagtaak bij; studie biomoleculaire geneeskunde via het internet. Wat je niet allemaal kunt doen aan je eigen ziektes is in een paar pagina’s niet te beschrijven.
Nooit heb ik zoveel vitamines, mineralen en geheimzinnige wonderdranken tot mij genomen als in deze periode. Maar allengs slijt zo’n toewijding aan zelfmedicatie en verval je weer in de gebruikelijke wijnen, bieren en koffie. Zeker als na geruime tijd blijkt, na de zoveelste scan, dat het sarcoom zich rustig houdt.
Je hebt geluk, zeggen ze dan. En verdomd het is waar; je hebt geluk als je gezond genoeg bent om te leven, zelfs al lig je noodgedwongen gestrekt.

Loosdrecht najaar 2002 – najaar 2004.

Help

Het hete water van mijn bad
Mijn lichaam pijnloos licht
Zo ook mijn hart
Neem terug mijn fouten lieve heer
Help mij slechts een weinig
Opdat ik mijzelf repareer

Geen branie meer staat in mijn kruis
Dat pijnlijk zwaar te dragen is
De horizon ligt bij mij thuis
Waar tijd aan het vervagen is

Hoe primitief geworden is mijn doel
De kleine vlucht van bed naar stoel
Een meter heen twee meter terug
Met mijn hele leven op mijn rug

December 2002
Hernia te Loosdrecht

Zes ponskaarten

Sinds ik welgeteld zes
ponskaarten bezit
Van zeer gerenommeerde
ziekenhuizen in het land
Eet ik meer fruit en groente ook
Slechts licht gekookt
En ben gestopt met roken
Terwijl drank gematigd is
In plaats van sterk nu rijk
Aan allerhande vitaminen
Gezonde sappen toverdranken
Beloften van de producenten
Vele malen groter dan hun koers
Op de effectenbeurs doet vermoeden
Vitaminebronnen voedingssupplementen
Alles zonder toevoegingen
Uitgezonderd toegevoegde waarden
Die de normen overstijgen
Van deze virtuele wereld
Zo vol doortrokken
Met de blijdschap der gezondheid
Mijzelf aanziend in de spiegel
Vraag ik mij af
Wat spiegel ik mij voor
Het eind komt zichtbaar nader
Voorzegd door microscoop en scan
De beelden die ik ken
Bestaan al lang niet meer
Hoe lang nog denk ik
Elke keer als ik al weer
Mijn ogen open
Hoe lang nog zal dit gebrekkig voertuig
Mijn vreugde en verdriet nog dragen
Hoe lang al wetend
Dat oneindigheid zo eindig is

Loosdrecht. januari 2003

Ach… wat zeurde ik eigenlijk. Later werd ik nog geopereerd aan diverse huidkankers, aan het netvlies van mijn ogen en kreeg ik hormoonbehandelingen en vijfendertig bestralingen wegens prostaatkanker. Anno 10 jaar later heb ik genoeg ponskaartjes voor een spelletje poker.

Op een dag begint de goede oude Volvo plotseling water te morsen. Als we terugkomen van boodschappen doen heeft hij een grote plas gedaan op de glanzende vloer van de prachtige royale parkeergarage onder het ‘Ria Shopping’ winkelcentrum in Olhao, waar je zo heerlijk gratis kunt parkeren. Jeetje waar komt die plas vandaan? Willemine is onmiddellijk bereid om half onder de Volvo te duiken – het is tenslotte haar auto – om de pijnlijke plek te identificeren. Moeilijk te zien. Er is ergens water vandaan gekomen, maar nu komt er niets meer. Ik heb inmiddels even mijn vinger in de vloeistof gestoken en stel proevend vast dat het koelvloeistof is. De Volvo verliest koelvloeistof, maar niet als hij rustig stilstaat. Geruststellend probeer ik Willemine uit te leggen dat een auto een koelsysteem heeft, om de motor te koelen, en dat in dit systeem druk wordt opgebouwd als de motor warm wordt. Als de druk oploopt en je hebt ergens een lek, dan zie je het resultaat onder de auto. Op de terugweg naar huis koop ik twee liter koelvloeistof van BP, voor de zekerheid. Duur spul trouwens, anti-roest en anti-vries en nog meer goede eigenschappen die je in dit Zuid-Portugese klimaat niet nodig hebt. Vriezen doet het hier sowieso nooit. Vroeger gooiden we toch gewoon water in de radiateur?

De volgende ochtend rijd ik naar de garage in het dorp. Deze is gevestigd in een smal straatje, naast de bakkerij. Ik ken deze garage niet omdat ik voorheen naar een concurrent ging voor kleine onderhoudswerkzaamheden, zoals olieverversen en ruitenwissers vernieuwen. Helaas is deze uitstekende garagist overleden, door een noodlottig ongeval op een van de gevaarlijke regionale wegen.
Deze garage, die nu de enige is in het dorp, heeft geen naam, maar wordt gekenmerkt door een verweerd Shell embleem boven de deur. In het smalle straatje staan allerlei zakelijke auto’s en autootjes geparkeerd, waaronder ook een prima onderhouden Datsun vrachtwagentje uit de jaren zestig, met mooie hardhouten schotten rond de achterbak. De eigenaar is Diogo Alves zoals de belettering rondom aangeeft. Geen naam om trots op te zijn, want menige Portugees gruwt nog van zijn misdadige praktijken in het Lissabon van begin vorige eeuw. Hij roofde van rijk en arm, sneed mensen de keel af, gooide arme wasvrouwtjes bij het Aquaduct over de muur en overviel met zijn bende de noodlottige bewoners in hun eigen huis op klaarlichte dag. Met zijn vriendin en handlanger werd hij uiteindelijk ter dood veroordeeld, dat wel.
Deze Diogo lijkt mij vredelievend. Hij heeft een schitterend krullerig logo met een D en een A, ongetwijfeld zelf ontworpen en handelt in Moveis, meubelen. Achter de voorruit liggen de folders, al járen zo te zien want ze zijn totaal verbleekt door de zon. Ik parkeer half in het krappe inritje en loop de donkere garage binnen. De overgang van het felle buitenlicht naar deze duisternis maakt mij een moment blind, maar ik zie links naast een geopende motorkap een kluitje mannen staan.

‘Bom dia, is de chef er ook?’ zeg ik tegen de mannen.

Ja de chef is achterin.
In de verte, zeker vijftig meter verderop, ontwaar ik in de donkerte tussen wat geparkeerde auto’s uit vervlogen jaren een figuur die met opgeheven arm naderbij komt.
‘Daar komt de chef’ annonceren de mannen.
De chef komt met kleine snelle, maar elegante pasjes naderbij. Hij draagt weliswaar werkkleding, maar deze is smetteloos. Zijn gezicht plooit zich in een aimabele glimlach en we schudden elkaar de hand en noemen onze namen. Hij heet Hannibal en is kleiner dan zijn naam doet verwachten. En niet dik zoals de mannetjes die hier rondhangen. Zijn donkere haar heeft hij zorgvuldig gekapt, met krullen in zijn nek. Helemaal niet het type van de vette monteur. Ik leg hem uit dat de Volvo lekt en met een gastvrij gebaar nodigt hij mij uit de auto naar binnen te rijden, wat nog niet eenvoudig is omdat de ingang – zwartgeel gestreept aan beide kanten – tamelijk nauw is voor zo’n enorme garagewerkplaats.
De Volvo laat braaf, als bewijs een flinke plas op de vloer lopen. De vloer die, zoals ik nu zie, betegeld is met roodbruine tegels van Portugees marmer, zover het oog reikt. Ach ja, hij heeft waarschijnlijk een oom die vroeger een steengroeve had. Of beter gezegd, zijn opa had die oom, want inmiddels is de prijs van dit marmer te hoog voor garagevloeren. Zo te zien is er sinds opa deze garage opende geen werkster met een dweil langs geweest.

Nadat ik de motorkap voor hem heb geopend, duikt de chef met een looplamp onder de auto, zorgvuldig de gelekte koelvloeistof ontwijkend. Mijn ogen zijn inmiddels aan de halve duisternis gewend en ik bewonder de omgeving. Zelden zo’n grote garage gezien, met zoveel rotzooi erin. De ruimte is kolossaal, hoog, diep, breed. Geheel achterin, waar het zeer donker is, want er zijn slechts twee kleine ramen en er wordt duidelijk op de elektriciteitsrekening bespaart, daar geheel achterin staan twee bruggen. Op een ervan bevindt zich een klein vrachtwagentje en ik zie dat een monteur eronder aan het werk is. Op de andere brug rust een wrak dat er ooit nog zelfstandig is opgereden. Tegen de verre achterwand zijn werkbanken te onderscheiden en heel veel kartonnen dozen. Hier kwam de chef vandaan. Rechts langs de lange zijde is een soort vide op een meter of tweeënhalf hoog. Er ligt oud verpakkingsmateriaal opgestapeld, karton, plastic, lege flessen, kortom een grote vuilnisbelt waaraan jaren gewerkt is. Op hetzelfde moment zie ik een monteur te voorschijn komen uit de smeerkuil, die rechts naast de ingang is. Hij heeft een stuk uitlaatpijp bij zich en weet dit met ongekende precisie, hetgeen de nodige ervaring verraadt, in de vide te werpen. Daarna verdwijnt hij in het kantoor, dat onder de vide is gevestigd en ooit een groot raam had dat uitkeek in de werkplaats. Het raam is verwijderd, wel zo handig want nu toont het als een groot uitgeefloket. Nieuwsgierig kom ik naderbij en zie dat het kantoor geheel gevuld is met van alles dat nuttig kan zijn of is geweest voor een auto. Onder het verdwenen raam staat een stalen bureau, waarachter een versleten stoel. Op het bureaublad is in het midden een ruimte vrij gelaten voor een groot papieren blad waarop iedereen zijn notities heeft geschreven. Links zie ik alle jaargangen van de handboeken voor de garagist, op boekenplanken die tot een hoogte van minstens drie meter langs de muur zijn getimmerd. Overal hangen, staan en liggen dozen en doosjes met onderdelen, voor zover deze niet gewoon op de grond liggen. Het is een voorbeeld van een ingeleefd kantoor, waar nimmer een organisatiedeskundige aan te pas is gekomen.

Als ik bij de Volvo terugkom heeft Hannibal inmiddels ontdekt dat er sprake is van een lekkende slang. Een zeer gecompliceerde slang die zich in bochten wringt en bovendien een zijslang blijkt te hebben alsof die eraan vast is gegroeid. De slang is fraca ofwel digerigo, kortom rot. Moet een nieuwe komen, die moet worden besteld. Hoelang gaat dat duren? De chef vermoedt wel een paar dagen. Jee wat nu? Misschien kan ik een provisorische reparatie maken, oppert de chef. Inkorten? Nee, heeft hij al geprobeerd, het rotte stuk is te lang, dat gaat niet lukken.
Als ik samen met hem somber onder de motorkap staar, veert hij ineens op en beent met energieke kleine stapjes naar zijn kantoor zonder raam. Hij blijft lang weg, dus ik ga kijken en ontdek hem achter in het kantoor bij de berg materialen, waaruit hij een krom stuk koperen leiding te voorschijn tovert. Tevreden grijnzend verdwijnt hij naar de werkbank in de verte en ik zie dat hij een stuk van de koperen leiding afzaagt. Hiermee komt hij terug bij de Volvo waar hij het verteerde stuk slang wegknipt en er het afgezaagde koperen pijpje voor in de plaats brengt. Hij knikt tevreden, het past. Zorgvuldig zet hij de boel goed vast met slangklemmen.
‘Goed’ zegt hij. ‘Zo kunt u ermee rijden, start even de motor.’
Hij loopt naar een hoek van de werkplaats en komt terug met een plastic emmertje water. Zorgvuldig giet hij het water in de container van het koelsysteem. Dan terug voor nog een emmertje water en nog drie keer terug voor drie emmertjes water en dan is het koelsysteem gevuld.
‘Het werkt’ zegt hij, ‘maar het is tijdelijk, een provisorische reparatie begrijpt u, zo kunt u er even mee rijden, maar er moet een nieuwe slang komen’.
Ik ben het met hem eens en hij bevestigt nogmaals dat het geen probleem is om deze te bestellen.
‘ Wat is het voor auto?’ vraagt hij.
‘ Volvo’ zeg ik.
Ja dat had hij al gezien. Type bedoelt hij.
‘ Een Volvo 960 meen ik, een Polaris…’
Of ik maar even het boekje wil pakken? Ik haal het uit het handschoenenkastje en hij is er blij mee, hoewel het in het Nederlands is geschreven. Met het boekje in de hand gaat hij naar zijn kantoor en komt terug met een klein schrijfblokje en een potloodje. Hoewel de pagina volgeschreven lijkt met zinnen die later doorgestreept zijn, kennelijk werkzaamheden die verricht zijn, is er nog net een centimeter vrij onderaan de bladzijde. Hij buigt zich onder de motorkap, zichzelf bijlichtend met de werklamp, en begint nauwgezet het typenummer van de auto over te schrijven in het bloknootje. Het zijn veel cijfers en letters en hij telt ze twee keer na. Klaar. Hij gaat de slang bestellen en belt mij als deze binnen is.
We schudden handen en ik vraag hoeveel hij van mij krijgt. Niets natuurlijk, dit is immers een noodreparatie, betaling komt straks wel in orde als hij de nieuwe slang monteert.

De volgende dag, in de namiddag, word ik gebeld op mijn mobiele telefoon. Hannibal de garagist. Of alles goed gaat met de koeling en of ik alsjeblieft wel regelmatig even het waterpeil wil controleren. Ik ben bijna ontroerd door zoveel klantvriendelijkheid en roep wel drie keer dat zijn noodreparatie fantastisch werkt. Ja maar… werpt hij tegen, het kan echt niet zo blijven, dat moet ik goed begrijpen. Hij heeft de nieuwe slang al besteld.

Vijf dagen later – ik ben de slang eigenlijk al vergeten – belt Hannibal. De slang is binnen. Mooi, ik spreek af dat ik meteen de volgende ochtend langs kom en dat vindt hij prima. Om half elf rijd ik de Volvo weer naar binnen, na twee keer steken want het straatje staat nog voller dan de vorige keer. Chef Hannibal komt te voorschijn vanachter uit het donker en er staan weer diverse mannetjes in groepjes te kletsen. Er komt er een, er gaat er een weg, hallo goede morgen, handen schudden en de toestand in de wereld en Moncarapacho bespreken en ondertussen toekijken hoe de twee monteurs hun werk doen.

Hannibal begroet mij op zijn aimabele manier en toont de nieuwe kronkelslang met bijslang. Zo kan alleen Volvo ze maken. Voordat hij begint meld ik dat er nog een paar kleine dingen moeten gebeuren, zoals het derde remlicht dat al een jaar niet werkt, de armsteun rechts die loszit en steeds op de grond dondert, de dikke rode elektriciteitskabel die afgelopen winter is aangevreten door een rat die de accu als nest had ingericht en het linker parkeerlicht, dat ik nooit gebruik maar dat desalniettemin behoort te werken.
Komt goed, zegt Hannibal. De zon schijnt en ik wandel het dorp in. Ben met een uurtje terug, zeg ik en Hannibal vindt het goed. Hij hangt alweer met zijn vriendelijke gezicht onder de motorkap. Na een espresso en een taartje (Bica en Pastel de Natas, samen nog geen 1 euro vijftig) op het terrasje van de bakker, ga ik weer eens binnen in de garage kijken. Hannibal vind ik in zijn kantoortje. Hij heeft een grote plastic doos omgekeerd op zijn stalen bureaublad en zoekt ijverig in de berg schroefjes en moertjes. Verstoord kijkt hij op, ik ben natuurlijk te vroeg terug. Schroefjes zoeken gebaart hij en toont mij er een die hij kennelijk al gevonden heeft. Even later heeft hij ook een tweede te pakken en loopt weer met die typische vlugge pasjes naar de Volvo om de armsteun te gaan vastschroeven. Hij kreunt en moppert, want het is een ongemakkelijk klusje waarbij hij met zijn gekrulde haren tussen de voorstoelen geklemd raakt. Maar het lukt en daarna nog even het derde remlicht in orde maken. Dit lukt minder, daar moet de assistent monteur aan te pas komen, die dan ook nog maar even het parkeerlichtje meepakt. Hannibal staat er trots bij te kijken, toch maar mooi weer even die Volvo in topconditie gebracht.
Ik vraag hoeveel hij van mij krijgt en hij nodigt mij uit in zijn kantoortje, waar hij de schroefjes aan de kant schuift en met een stukje potlood op zijn bloknootje begint te rekenen. Hij toont mij de inkoopnota van de rubberslang; duur vindt hij. Maar daar kan hij ook niks aan doen, zevenenzestig euro vijftig, het is een boel geld dat geeft hij grif toe. Na enig rekenwerk toont hij mij zijn briefje en ik zie dat hij nog dertig euro opgeteld heeft bij de prijs van de slang. Voor het werk, legt hij uit. Ik geef hem honderd euro en daar is hij zeer content mee.

Boa tarde, zeggen de mannen die de reparaties hebben bijgewoond. Boa tarde!

Een week later ga ik even een boodschap doen en rijd over de zandweg de heuvel af. Als ik bijna aan het eind ben, ongeveer een kilometer van mijn huis, hoor en voel ik een tik tegen mijn rechtervoorwiel en meteen weet ik dat het niet goed zit. Lekke band. Dat risico loop je hier met al die stenen langs de weg. Gelukkig sta ik vlakbij de asfaltweg naar het dorp, op een vlak stukje, zodat het niet moeilijk is om de krik goed neer te zetten. Moeilijker is het om de krik te voorschijn te halen, waartoe eerst de inhoud van de bagageruimte geleegd moet worden. Zorgvuldig leg ik het reservewiel onder de zijkant van de auto. Heb ik lang geleden geleerd van een expert. Mocht de auto van de krik vallen, dan valt hij maar een klein stukje want het wiel vangt hem op. Nadat ik de moeren heb verwijderd kan ik rukken en trekken wat ik wil, maar het wiel wil er niet af. Jeetje, dit heb ik nog nooit meegemaakt, meestal valt zo´n wiel gewillig in je armen. Na nog enkele uitputtende pogingen geef ik het op. Wiel zit vast, ook zonder moeren. Goede raad is duur, het huis is een kilometer heuvelop, het dorp is zes kilometer verderop. Dan komt de ingeving. (Die komt altijd als je maar geduld hebt!) Ik realiseer me dat Liberta, onze hulp, vandaag aanwezig is, met haar autootje. Willemine gebeld. Het kost even wat uitleg om te melden dat ik machteloos onderaan de heuvel sta met een lekke band en dat zij met het autootje van Liberta naar mij toe moet komen, zodat wij samen naar de garage in het dorp kunnen rijden.

Jajaja natuurlijk kan ik wel een wiel verwisselen, maar het wiel zit vast, het lekkebandwiel wil niet loskomen. Ik krijg hem er niet af!

Enfin, Willemine komt en klaagt dat het autootje van Liberta geen stuurbekrachtiging heeft, hetgeen het rijden op een zandweg niet eenvoudiger maakt. Samen toeren we naar de garage van Hannibal, maar die is er niet. Wel de eerste monteur. Ah! De Volvo! Lekke band, wil niet los? Onmiddellijk laat hij alles uit zijn handen vallen en grijpt een vuistje – zo´n stevig klein mokertje – en een vet stuk hout en gooit voor de zekerheid nog wat gereedschappen achter in zijn bestelautootje. Ik wenk Willemine dat zij wel kan gaan en samen met de monteur rijden we terug naar Volvo. Het reservewiel ligt er nog, op dezelfde plek. Godzijdank, want zij had mij voorspeld dat zo´n mooi wiel met een nieuwe band erom gefundenes fressen zou zijn voor een passerende zigeuner.
De monteur pakt het stuk hout, zet dit achter het onwillige wiel en geeft er twee harde klappen tegen met zijn vuistje. Het wiel geeft zich onmiddellijk gewonnen. In een handomdraai zet hij het reservewiel er voor mij op en nodigt mij uit om achter hem aan te rijden naar de garage. Daar gekomen monsteren we beiden de lekke band, maar niets te zien. Totdat hij een scheurtje ontdekt in de wang. Ja, wangen zijn dun, legt hij uit, die gaan gauw kapot. Maar, misschien is het te repareren.

In Nederland zou je in zo´n geval meteen een nieuwe band moeten kopen, twee eigenlijk want je kunt niet één voorband vernieuwen en de andere niet.

Repareren? Als Nederlander heb ik er een hard hoofd in. Ja zegt de monteur, we gaan het volgende week wel bekijken, als de baas er weer is. Ik leg uit dat ik drie weken naar Nederland ga. Des te beter vindt hij. Kunnen ze er op hun gemak mee aan de slag. Het mooie lichtmetalen Volvo wiel wordt schuin tegen de wand gezet en ik kan gaan.

Drie weken later, als ik weer terug ben in Portugal, bel ik de garage. De monteur neemt op en legt mij in rap Portugees van alles uit dat ik niet kan volgen en als ik zeg dat ik om elf uur langskom, roept hij dat dit niet kan. Of ik na de lunch kan komen, rond een uur of twee? Ik voel hem al aankomen, natuurlijk geen donder gedaan aan die band en nu nog even gauw naar een bevriende bandenman. Om twee uur sta ik voor de garage en mag meteen naar binnen rijden. Mijn wiel staat op de plek waar het drie weken geleden ook stond. Enfin, ik stap uit en zeg boa tarde tegen de rondhangende kijkmannetjes (twee maar) en tegen de slungelachtige monteur in opleiding die iets ondefinieerbaars staat te doen in het halfduister. Zo achteloos mogelijk wandel ik naar mijn wiel. Verrek zeg! De band, mijn eigen oude vertrouwde band, is keihard opgepompt!
De monteur komt te voorschijn en glundert. Ja, mooi hè? Hij pakt het wiel alsof het zijn geliefde huisdier is en toont mij de wang. Ik zie een zwarte plak rubber als een pleister op de wonde. Gevulcaniseerd, zegt hij trots. Je maar… is dat wel sterk genoeg, sputter ik. In Nederland mag zoiets volgens mij niet eens van de wegenverkeersdienst. Ha, sterk? Aan twee kanten gevulcaniseerd meneer, aan de binnenkant zit ook zo´n plak rubber, dat is kwaliteit. Prima reparatie. Ik geloof hem, hoewel ik mij dit soort reparaties vaag herinner uit mijn vroege jeugdjaren.

Mooi, dank je, goed werk, zeg ik prijzend. Erg prijzend, ter compensatie van mijn eerder gevoelde gebrek aan vertrouwen in de Portugese garagecultuur. Moet ik betalen als de baas er is of kan het nu ook? Ja het kan nu ook: vijftien euro. Vijftien euro? Is dat inclusief alles? Ja. Of ik een bonnetje wil. Nee, ik kan het toch niet van de belasting aftrekken haha…

Ik geef hem twintig euro en rijd fluitend op mijn gerepareerde wang naar huis.

Christian
februari 2013

In Portugal staat de markt nog middelpuntig in het leven. Ondanks de verschijning van enorme supermarkten van Auchan, Intermarché, Aldi en Lidl en locale grootheden zoals Pingo Doce (zoete druppel), Jumbo, Continente en Pão de Açúcar (suikerbrood), heeft de markt zijn levenskracht behouden.
Hier komen in alle vroegte de boeren en tuinbouwers, de vissers en handelaren hun waren uitstallen.
Elke stad en elk dorp heeft zijn vaste overdekte markthal. Deze gebouwen zijn vaak monumentale staaltjes klassieke architectuur. In Olhao aan de haven troont een tweelinggebouw met pikante torens en een skelet dat door de heer Eifel zelf ontworpen lijkt en in het hart van Loulé vind je een markthallenpaleis in Moorse stijl met pompoentorens en puntbogen. Helaas is dit gebouw door restauratiewoede enigszins te mooi geworden en is de heerlijke chaos binnen vervangen door een toneel van strakke rijen verkoopstalletjes. Verdwenen zijn de oude kaasvrouwtjes, de kledenverkoopsters, de verweerde boertjes met hun slakken in een plastic teiltje (caracóis) of met een bakje schelpdieren (ameijoas). De kleine nering is verjaagd uit dit paleis dat moet concurreren met de moderne shoppingcentra die inmiddels hier en daar zijn verrezen, en die – toegegeven – eveneens architectonisch niet onaantrekkelijk zijn als monumenten van de moderne vooruitgang. Portugal heeft shoppingcentra die de American dream naar de troon steken, in Lissabon vind je de grootste shoppingmall van Europa en in het zuiden, in de Algarve, heeft een onooglijk dorp als Guia internationale faam gekregen door een shoppingmall die enigszins aan Disneyland doet denken. Hier komen de gezinnen op zondag verpozen in een prettig constant klimaat, niet te warm niet te koud, geen wind en overal terrassen en planten, hoewel die vaak van plastic zijn. Ruimtelijkheid, licht en lucht, glazen plafonds en leuke winkels, heel veel leuke winkels met heel veel kleding en schoenen en heel veel uitverkoop. De voedselpleinen in deze winkelparadijzen zijn uitgebreid, naast de klassieke koffietentjes, vaak een eilandje in de drukte, waar je voor 50 of 60 cent de heerlijkste espresso krijgt, zijn er restaurants en snackbars in overvloed. Niet alleen de bekende hamburgertenten, maar ook speciaalzaken, zoals een soeprestaurantje, een vis- en garnalen tentje, een Japanse sushibar of een Italiaans restaurant. Kwaliteit van zeer matig tot redelijk goed en altijd verrassend voordelig. Bij de Japanner in Ria Shopping Olhao kun je bijvoorbeeld voor 8 euro net zoveel lekkere schoteltjes van de lopende band pakken als je opkunt.
Maar de ware Portugese markt is toch de buitenmarkt, de zogenaamde vlooienmarkt op een groot vaak zanderig plein bij een kerkhof of nabij een vervallen sportaccommodatie. In de locale kranten worden deze weekendmarkten geannonceerd en het volk uit de gehele omgeving trekt er massaal naar toe. Bij zonsopkomst worden de tenten in elkaar gezet, klinkt het gehamer waarmee de stalen pennen in de grond worden geslagen om de scheerlijnen vast te zetten en kreunen en brommen de zware motoren van de enorme trucks, die hun trailers parkeren waarin straks de restaurants geopend worden. Rondom het dorp heerst al vroeg de chaos. Politiemannen met lichtgevende gele hesjes proberen de verkeersstromen in goede banen te leiden en de smalle straatjes en rustieke hoekjes worden voor alle zekerheid gesloten voor gemotoriseerd vervoer. Gezinnen in oudere auto’s komen van heinde en verre en zoeken een parkeerplaats, ergens op een stoep, in een olijfboomgaard, of op een braakliggende zandvlakte (vaak het voetbalveld) die voor het doel is opengesteld.
Het volk is divers en naast de oude garde is ook de jeugd goed vertegenwoordigd. Je ziet authentieke vrouwen in het zwart met strooien hoeden en hoofddoeken – meestal gecombineerd – en mannen op hun zondags in hun trouwpak met vest, maar evenzo de moderne jongens, met spijkerbroeken die van de kont glijden en waarvan het kruis tussen de knieën hangt. Jonge meiden flaneren in aalgladde nylonachtige gympakjes die pronte bilpartijen accentueren, hun oma’s dragen zelfgebreide veelkleurige vesten en zwaar rokende mannen kleden zich sportief in slobberige joggingbroeken en leren jacks. Maar, over het algemeen overheerst toch de degelijke burgermanskleding van nette mensen op zondag.
Aan het begin van de markt, bij de entree zou je kunnen zeggen, voor zover deze markten een entree hebben, vind je de bedelaars en de gebakkraampjes. In gloeiende olie worden deegwaren gebakken, in hoefijzervorm, als staven of als ringen, die daarna door een mengsel van kaneel en suiker worden gehaald. Een lekkernij. Voorts de schelpdieren en slakken, in bakken en teiltjes en daarnaast de aardbeien die hier het hele jaar door verkrijgbaar zijn, omdat ze in plastic kassen worden gekweekt. Kisten vol, uit Spanje en eigen land. Een euro de kilo. Om één uur, als de markt afloopt, zijn de aardbeien bijna altijd overal uitverkocht. Daar moet je wel rekening mee houden. Mocht je gereedschap nodig hebben, welk gereedschap dan ook, het is hier verkrijgbaar in grote hoeveelheden, van het kleinste zakmesje tot de grootste pikhouweel. Evenals de koperen destilleer toestellen om de ‘medronho’ te stoken, het Portugese vuurwater dat getrokken wordt van een soort wilde aardbeitjes die in het achterland volop aan de struiken hangen. Deze aardbeitjes gisten zo sterk, dat menige geit (echte liefhebbers van deze vruchtjes) dronken van de heuvel is gevallen. En natuurlijk is er veel kleding. Tenten vol lingerie, sjaals, doeken, draperieën, jurken en broeken, veel spijkerbroeken van de bekende merken, veel namaak van de bekende merken en ontzettend veel schoenen. Daartussen natuurlijk de mandenmakers met vlechtwerk in elk model en formaat. En Portugees aardewerk, zelfgebakken en beschilderd. En op uitgespreide doeken de uitstallingen van de zolderopruimingen en de gekopieerde Cd’s op mp3formaat. Het is niet te geloven wat die handelaren allemaal bewaren en elke keer weer zorgvuldig inpakken in plastic vuilniszakken en kartonnen dozen. De rotzooi die zij uitstallen doen denken aan het Amsterdamse Waterlooplein in de jaren vijftig van de vorige eeuw.
In deze tijden van recessie en zakkenvullers zorgt zo´n markt voor de relativering. Mijn echtgenote doneert aan een zielig oud vrouwtje, dat in een onmogelijke houding op het beton ligt en een plastic koffiebekertje omhoog houdt, een euro. Dat is hier erg veel. Verderop wil zij wel drie kleine plantjes kopen voor in de tuin – waar we al veel plantjes hebben – en het prijskaartje vermeldt 2,40 per stuk. Het zijn er slechts drie, de hele voorraad, dus Willemine biedt zes euro. Het plantenvrouwtje dat ooit in Engeland geboren is, begint omstandig te rekenen en komt uit op zesvijftig. Nee zegt Willemine, dat is veel te duur. We lopen door en hoewel Portugese handelaren en handelaarsters je dan achterna komen, want zes euro is toch best aardig, laat het oud-Engelse vrouwtje het afweten. Verderop vind ik in een grote doos met hang en sluitwerk twee roestige ringen met antiek beslag voor op ons oude bureau, waarvan de deurtjes dergelijk beslag ontberen. Het is een handjevol niks, op een zolder gevonden, dus ik zoek in mijn portenmonee en vind 60 cent. De handelaar kijkt zuinig, waarop ik mijn kleingeld in zijn hand omkeer en tot bijna tachtig cent kom. Hij knikt tevreden, obrigado. Wat is de waarde nog van geld?
Hier op de markt kun je ook de statige zigeunervrouwen bewonderen, kleurrijk gekleed in hun lange rokken en veelkleurige sjaals. De ruggen kaarsrecht, dat moet ook wel om de enorme buiken met daarbovenop de borsten te torsen. Zelfs op jeugdige leeftijd lopen ze al met de buik vooruit, vaak ook omdat er een baby in zit. En over baby’s gesproken; de hele uitzet kun je hier kopen, baby- en kinderkleertjes bij de vleet, hoewel niet altijd getuigend van goed smaak. De zigeunerkindertjes spelen tussen de scheerlijnen van de kramen en proberen ondertussen de uitgestalde waren te verplaatsen. Natuurlijk vind je de meeste kinderen rondom de vrouw met de ballonnen en bij de mannen die speelgoedhondjes verkopen, die echt keffen en ondertussen proberen van een dienblad te klauteren waarbij ze omvallen en zichzelf weer op de pootjes zetten. Dat gaat maar door, totdat de batterijen leeg zijn. Zo zijn er ook autootjes die voorturend omkeren als ze tegen een opstakel rijden.
Fascinerend is de standwerker, die van zijn trailer, een kanjer van een wagen, een toneel heeft gemaakt door de zijwand deels omhoog te klappen als een baldakijn. Hij staat daar hoog boven zijn publiek, in een decor van handdoeken en beddengoed. Om zijn nek heeft hij een standaard die de microfoon exact voor zijn mond houdt. Wat kan die man praten zeg. Hij ratelt aan één stuk door en zijn spraakwaterval klinkt – dat moet gezegd – prachtig uit de luidsprekers op het dak van zijn wagen. Hij spreekt goed verstaanbaar Portugees en articuleert elk woord als een volwaardig toneelspeler. Alleen al voor die stem blijf je gefascineerd staan luisteren. Hij voegt slopen en lakens en dekbedden bij elkaar met behulp van de aangever, die er op commando nog een lakentje bij doet. De hele stapel, mijne dames en heren, met nog drie handdoeken erbij, nu voor tien euro, wie, ja wie? Hoppa, gretig grijpen omstanders de pakketten uit zijn hand. Hier is je euro nog wat waard!
Even verderop signaleert een opstijgende rookwolk de aanwezigheid van restaurants. De wagens, tenten, barbecues, terrassen en zonneschermen zijn min of meer bij elkaar gegroepeerd op een apart deel van het uitgestrekte terrein. Het loopt tegen de lunch, dus het is druk. Voor Portugezen is het middagmaal de hoofdschotel van de dag. Zelfs nu de economie niet aanmoedigt tot gastronomische uitstapjes, zijn de eetlokalen rond het middaguur nog altijd goed bezet en ook hier op de markt neemt men de tijd voor het middagmaal. Op de rokende barbecues, vaak met het formaat van een kleine locomotief, liggen de kippen en de speklappen te grillen. Deze gerechten (frango en entremeada) vinden gretig aftrek. Evenals de wijn en de aguardente en medronho. Omdat er nabij deze markt – in Estoi – een verwaarloosde paardenrenbaan is, met vervallen grandeur uit vervlogen tijden, is er ook paardenvolk op de markt aanwezig. Trotse koetsiers zitten hautain op hun tweewielige koetsjes en ook de ouderwetse Portugese kar op hoge wielen, die je meestal bij de antiquair ziet staan, rijdt hier nog rond.
De meeste marktrestaurants hebben een enorme keukenwagen annex bar. Rondom zijn uitgebreide terrassen uitgezet, met plastic tafels en stoelen. Hier zit je voortreffelijk, naar keuze in of uit de zon – Portugezen meestal uit de zon – en de bediening is keurig, veelal door verweerde mannen in voorschoot. Je tafeltje wordt gedekt met een papieren kleedje (oppassen dat het niet weg waait) en je krijgt een mandje gesneden brood en een schaaltje olijven en meestal ook nog gesneden worteltjes ingelegd in olie en azijn.
Wij bestellen drie speklappen, hardgebakken op de gril, lekker zout en knapperig, met een glas wijn erbij – nou ja, zeg maar een paar glazen wijn erbij want de enthousiaste bediening schenkt royaal. Het is enorm druk rondom de keukenwagen en je moet rond lunchtijd je best doen om een tafeltje te bemachtigen. In de buurt blijven rondhangen en als een havik erop afduiken als je ziet dat mensen het plan hebben om weg te gaan. Bestellen vergt ook enig eigen initiatief. Vang een van de hardlopende mannen onderweg op, terwijl ze met pastic bordjes en bekertjes langs de tafeltjes manoeuvreren. Trek hem aan z´n arm en wijs: we zitten daar! En dan meteen wijn bestellen, want als je de wijn eenmaal hebt komt de rest vanzelf. Dit is onthaasten op de zondag. De zon schijnt en er is genoeg te zien om je heen. Willemine ontdekt vlak achter ons, in zo´n onbestemde uitstalling van zoldervondsten, gelukkig nog een oude kan, een porceleinen wasbak en een vaasje van voor de revolutie. Dan komt het plastic bord met de hardgebakken speklapjes, hapklaar in stukjes gesneden met een houten prikkertje erin geprikt. Haphap mmm, wat is dit toch smerig lekker, vooral met een stukje huisgebakken brood erbij, wat olijven en een plastic bekertje tot de rand gevuld met wijn. We bestellen nog twee keer en nadat we drie bekertjes wijn op hebben, komt de vroljke bediende die iedereen groet en voortdurend plezier in zijn leven lijkt te hebben nog eens ongevraagd langs met de fles. En dat alles uiteindelijk voor de somma van tien euro. We rapen onze plastic zakken bij elkaar – honing, vaasje, terracotta kannetje – en we wandelen, enigszins onvast moet ik toegeven, terug naar de afdeling planten om nog wat te kopen voor de tuin. Maar niet bij dat vervelende Engelse vrouwtje, vindt Willemine. Er is nog aanbod genoeg, want de tuiniers zijn altijd zo´n beetje de laatsten die opdoeken. Elke Portugese markt heeft een hoog tuingehalte, want Portugezen zijn gek met plantjes, niet alleen voor hun moestuin, maar ook voor de sier. En voor het fruit natuurlijk. Alle fruitbomen die je kunt bedenken, kun je hier kopen in grotere of kleinere afmetingen. Het fruit zit er soms al aan en in het geval van – bijvoorbeeld- een klein sinaasappelboompje (40 euro), liggen er drie knotsen van sinaasappelen aan de voet, ter illustratie van de toekomstige oogst. In het verlengde van de plantenuitstallingen vind je de oogst, de groenten en fruit verkopers. Twee kwartjes voor een kilo sinaasappelen, appels, peren, vijgen en noem maar op, plus natuurlijk aardappelen, courgettes, aubergines, wortelen (enorme winterpenen!) en wat er nog meer van het land komt. Ingelegde olijven, ja en honing, van de alffarobeira, van de lavendel, van de citrusbomen.
Als je vaak naar deze markten gaat, in Fuzeta, Almancil, Estoi, of Quelfes of waar dan ook in de Algarve, kom je dezelfde kooplui tegen, die meereizen met de markten. Elke keer stallen ze ’s ochtends vroeg hun hele hebben en houwen uit om in de voormiddag de spullen weer in hun wagentjes en busjes te stouwen. Bij het scheiden van de markt kun je nog wel eens voordelig iets op de kop tikken. Zo bezit ik 14 delen van Agatha Christie, prachtig gebonden in rood kunstleer, goud op snee, een sieraad voor de boekenplank. Na enig onderhandelen mocht ik ze meenemen voor vijfentwintig euro, inclusief de plastic krat waarin ze verpakt waren. Helaas, mijn geliefde Willemine is niet zo handig in die dingen. Zij kleedt zich om te beginnen te mooi, weliswaar kunstzinnig, daarvoor is zij tenslotte kunstenares, maar toch duidelijk ook getuigend van een zekere luxe. Dan ziet zij twee ouwe keramiek schaaltjes met een bloemmotief en dan weet de koopman al dat hij beet heeft. Die vraagt ijskoud 8 euro per schaaltje. Ik ben te laat. Afdingen lukt al niet meer en als ik tegen de man zeg dat het voor mij niet meer hoeft en aanstalten maak om door te lopen, ziet hij grijnzend de aarzeling van mevrouw. Nou ja, die schaaltjes moeten dus worden aangeschaft en met wat moeite weet ik de prijs naar 7 euro te krijgen, waarbij de verkoper zuchtend toegeeft alsof hij mij zijn winst inlevert. Willemine kijkt opgelucht. De verkoper, een donkere man met stevige buik en een forse zwarte snor, wikkelt de schaaltjes in krantenpapier en stopt ze in zo’n fletskleurig plastic zakje waarmee je hier op de markt iedereen ziet rondlopen. Deze is blauw, maar ze zijn er ook in roze, zachtgroen en vuilgrijs. Willemine neemt het zakje blij in ontvangst. Naast haar staat een jonge vrouw, die haar in het Engels toefluistert: ‘u hebt veel te veel betaald mevrouw! ‘
Maar dat had ik ook al gezegd.

Op de Portugese markt is je euro een ouderwetse daalder waard, als je niet oplet.

Christian,
Maart 2012.

Uiteindelijk besloot hij om te gaan varen. Een carrière in de zeevaart, avontuur, wat van de wereld zien, in elk stadje een ander schatje. Ja, dat leek hem wel wat. Dat het later tegenviel, nou ja, dat viel tegen maar dat kun je van te voren niet weten als je achttien jaar bent en pas één keer verliefd geweest. Het bleek dat varensgezellen, ondanks de weidse ruimte van de oceanen waarover zij voeren, een beperkte visie hadden op de wereld, die voor hen voornamelijk bestond uit kroegen en hoeren.
Onze jongen, laten we hem Hendrik noemen, hetgeen gedachten oproept aan de Zeevaarder, had een hekel aan deze naam en liet zich Drik noemen. Deze Drik ging studeren op de Kweekschool voor de Zeevaart die gevestigd was – hoe kan het ook anders – op de Prins Hendrik kade te Amsterdam, in een statig oud gebouw met op de binnenplaats een echte driemaster(van beton weliswaar) waarop de leerlingen leerden hoe zij de zeilen moesten reven, hoewel er op de Grote Vaart geen zeilschepen meer voeren.

Hendrik, jong en naïef en een goede leerling op de middelbare school, met zeker geen hekel aan wiskunde, schreef zich dus in op deze Kweekschool, die later Hogere Zeevaart Academie zou heten, zoals de Kweekschool voor Onderwijzend personeel tot Pedagogische Academie voor het Basisonderwijs werd gepromoveerd, maar dit terzijde.

Hendrik had een hekel aan zijn naam vanwege de hinderlijke associatie met braafheid. En alsjeblieft geen Hennie, want zo werd hij als peuter genoemd en als hij daar nog aan dacht gruwden de rillingen door zijn gehoororgaan. Nog erger werd het als ze hem Hèn noemden. Alsof hij een kip was. Als je mijn naam niet weet zeg je maar doctor, zei hij dan. Hoewel je natuurlijk op de Kweekschool voor de Zeevaart geen doctor werd, zelfs geen doctorandus, nee op dit internaat werd je opgeleid tot Stuurman GHV, of zelfs dat niet eens, nee je kwam eigenlijk niet verder dan Stuurmansleerling.

Als dit zeemansverhaal begint is Drik nog in de veronderstelling dat hij piloot wil worden, omdat de jongen naast hem in de schoolbank, laten we die Wilbur noemen, dit beroep verkoos en er geestdriftig over kon vertellen. Piloot worden en wat van de wereld zien. Tijdens de wiskundelessen van Herr Doctor Schocht, die zo intelligent was dat hij niet kon uitleggen hoe eenvoudig een ingewikkelde vergelijking in elkaar stak, tijdens deze lessen vooral werden door Wilbur praktische vliegdemonstraties gegeven met papieren modellen die achter de rug van de enigszins dove Herr Schocht door de klas vlogen, terwijl deze zijn vergelijkingen op het schoolbord kraste. Herr Schocht droeg altijd een driedelig donkerbruin kostuum, met krijt bevlekt, met daar onder een klassiek overhemd met gesteven opgestoken puntjes en een zwarte strik van uitbundige proporties. Hij knipoogde voortdurend met zijn rechteroog. Het grote voordeel van deze leraar wiskunde was, dat hij in het laatste jaar, tegen het eindexamen, overging naar de zogenaamde ‘hogere wiskunde’ met exponentiële en logaritmische functies en integralen en differentialen en complexe getallen, waarmee die ingewikkelde vergelijkingen voor Drik ineens eenvoudig en begrijpelijk werden. Wiskunde heb je nodig als je wilt navigeren en Drik was blij dat hij dankzij de hogere wiskunde van Doctor Schocht ineens begreep hoe de wereld in elkaar zit en hoe je het handigst van A naar B kunt komen.

Drik ging naar de keuring voor de Rijksluchtvaartschool en werd afgekeurd wegens astigmatisme, wat een tegenvaller was. Maar, navigeren over de wereld kun je ook per boot, dus het alternatief was varen. Weliswaar gaat dit een stuk langzamer dan vliegen, maar het resultaat is hetzelfde. Je wordt wereldreiziger van beroep.

Op de Hogere Zeevaart Academie – toen dus nog kweekschool geheten- was een wiskundig talent meegenomen, gezien het feit dat boldriehoeksmeting belangrijk is voor de plaatsbepaling van de boot op de wereldzeeën. Drik studeerde af met hoge cijfers als de op één na beste van de hele school, toch al gauw zo’n honderd concurrenten voor het sextant dat je kon winnen als je de beste was. Een sextant heb je nodig als meetinstrument om eerder genoemde plaats op de wereldzeeën te bepalen, met behulp van de zon en de sterren. Drik wilde dat sextant, maar had de pech dat zijn vader ziek werd en overleed, waardoor hij in de periode voor het eindexamen dermate gepreoccupeerd was, dat hij tekort kwam in de eindsprint en slechts de verrekijker scoorde. Tweede beste. Ook aardig.

Waarom is deze score in dit verhaal belangrijk? Omdat de allerbeste leerlingen uitgenodigd werden bij de allerbeste maatschappijen en dus konden kiezen. Drik kreeg drie uitnodigingen; van de Stoomvaart Maatschappij Nederland, van de Koninklijke Hollandsche Lloyd en van de Koninklijke Nederlandsche Stoomboot Maatschappij. De laatste was de oudste, sinds 1856, en werd kortweg KNSM genoemd. Het waren wat  kleinere vrachtschepen in de kleur zwart en de bijnaam was klompenlloyd. De reisjes waren over ’t algemeen kort, vaak  heen en weer naar Engeland, dus veel van de wereld zag je niet. De Maatschappij Nederland was natuurlijk wel chique, ooit ingewijd door Prins Hendrik met de Oranje (vandaar) als vlaggenschip, maar de reizen waren lang en voornamelijk naar het voormalige Indië en andere tropen. De meest chique maatschappij was toch wel de Koninklijke Hollandsche Lloyd met hun fraai geverfde beige boten die allemaal ‘landnamen’ droegen, zoals Waterland, Gooiland, Zaanland, Montferland, Rijnland. Mooie schoorstenen ook, geel met een zwarte band. En… leuke reisjes heen en weer naar de Tango- en Sambalanden! (Niet te verwarren met de Samballanden waarheen de Maatschappij Nederland voer). Kortom, de keuze was snel gemaakt en Drik mocht zich vervoegen bij Kapitein Scheurkogel die zetelde in een royale kamer in het KHL gebouw aan de Oostelijke Handelskade, waar de schepen voor de deur lagen. Scheurkogel was de zogenaamde walkapitein, verantwoordelijk voor de administratie en het bijhouden van de conduitestaten. Met zijn prachtige verrekijker-cijferlijst werd Drik hartelijk ontvangen en in Augustus al kon hij weg. Op de Rijnland een oud jammer uit 1900, maar dat wist hij toen nog niet, dat zou hij later in slecht weer wel merken.

Nu braken er voor Drik ingewikkelde tijden aan, want hij had het afgelopen jaar een nogal innige relatie opgebouwd met een maagdelijk meisje  – laten we haar Bethula noemen – die hij  de zomer ervoor had ontmoet op een tuinfeest in Aalsmeer. Het was het verjaardagsfeestje van een meisje van de meisjes hbs en er zouden dus veel meisjes zijn, wat later waar bleek. Een mooie zwoele zomeravond, lampionnen en muziek van Glenn Miller, genoeg bier en zelfs wijn en cola voor de zelf meegebrachte jenever, kortom een goed adres hoewel het best een eindje fietsen was. Tegen het eind van de avond, of begin van de nacht, was hij verliefd geworden op Bethula en zij op hem en zij dansten zo ineengestrengeld, zo intiem, zo geheel in elkaar opgaand dat het pijn deed om elkaar te moeten loslaten toen de ouders om twee uur alle lichten aandeden. Feest afgelopen, maar de relatie niet. Drik fietste meteen de volgende ochtend, zondag, naar Amsterdam zuid waar zij woonde in een mooi huis, met een mama en een papa die net zo groot –of beter gezegd klein en frêle– waren als zij. De vader was een druk en driftig mannetje dat dubbelzinnige grapjes maakte en voortdurend ruzie zocht met zijn vrouw. Laten we hem Ares noemen, altijd op het oorlogspad. Drik ontliep hem bij voorkeur, wat niet eenvoudig was want Ares loerde op hem zodra hij het huis betrad en had de gewoonte om binnen te komen zonder te kloppen. Ook in de meisjeskamer, waar overigens geen onvertogen handelingen plaats vonden, want  Bethula wilde het mooie bewaren voor de huwelijksnacht. De belangrijkste persoon in huis, althans voor Drik, was de moeder. Laten we haar Psyche noemen. Zij was de vrouw waarop Drik geleidelijk vanuit de diepten van zijn ziel zijn liefde projecteerde. Zonder dat hij het wilde of zocht, groeide in hem een verlangen naar onvertogen handelingen, niet met de dochter, maar met de moeder die hem aantrok als de godin van het zijn, als de bron van het gevoel, de inzichtelijkheid van liefde, de alles goedmakende liefde die hij nimmer had gekend.

Pas later, veel later, realiseerde hij zich dat in dit geval de moeder de aantrekkingskracht van de dochter had bepaald. Zij troonde als een bevallige intelligente heerseres aan de korte kant van een ovale tafel, met haar rug naar de oplichtende ramen van de hoge tuindeuren die uitzicht boden op de ruime tuin waarin, leek het wel, altijd de zon scheen. Psyche oogde immer zeer verzorgd, haar make-up in orde, haar kapsel elegant. En haar tafel was steeds gedekt met een smetteloos fraai geborduurd wit kleed, waarop een glazen koffie perculator stond, een zogenaamde koffie cona, twee glazen bollen op een spiritusbrander van kristal. Op magische wijze steeg het water vanuit de onderste bol op om daarna met een licht zuigend geluid door de gemalen koffie vanuit de bovenste bol weer omlaag te slurpen. Een wonderbaarlijk, enigszins erotisch apparaat, waaruit Psyche verrukkelijke koffie schonk terwijl zij samen de wereldproblemen bespraken inclusief inherente relatieproblemen die de oorzaak van alles zijn. Psyche rookte als de schoorsteen van rijke mensen en een pakje Caballero lag altijd onder handbereik. Drik adoreerde haar, zonder dat hij het zich bewust was. Hij kwam haar opzoeken zo vaak hij kon, kwam toevallig langs als Bethula niet thuis was, hoewel dit minder toevallig was dan hij zichzelf wilde doen geloven. Hij zag niet in dat hij zichzelf voor de gek hield, dat hij zijn vriendin bedroog tijdens die intieme momenten met haar moeder, daar aan de ovale tafel met het fraai geborduurde kleed, hij en Psyche, zo dicht bij elkaar zittend dat ze bijna een eenheid vormden, elkaar vuur gevend met een lichte aanraking van vingertoppen.

Drik herinnert zich dat zij vaak de menselijke fysiek bespraken, laten we zeggen de buitenkant die hen ervan weerhield om te zeer verdiept te raken in de binnenkant. Psyche maakte dan grappen over hun verhouding, klein staat tot groot als oud staat tot jong, hem plagend met zijn wiskundige aanleg. Zij haalde hem over om zijn rijzige gestalte te vergelijken met haar frêle figuur, dat overigens goed geproportioneerd was zoals hij voelde wanneer zij haar borsten tegen zijn buik drukte. Zij was bijzonder lenig en demonstreerde dit graag, door met gestrekte knieën voorover te buigen en haar handen plat op de vloer met het dikke donkerroodkleurige tapijt te drukken. Zo bleef zij dan even staan, terwijl hij haar prachtige houding bewonderde. Hij wist echter altijd de aanvechting te weerstaan om haar op te tillen, haar als een kleine fee op te tillen en te genieten van haar almachtigheid in zijn armen, de vrouw aller vrouwen, de moeder der liefde. Want in alle euforie brak dan ineens het harde besef door dat dit niet goed was, dat zij de moeder was van zijn vriendin, Bethula, haar enig kind, wie hij het hof maakte. Drik kwam op die momenten in gewetensnood; hij wilde Psyche, maar die was alleen bereikbaar via Bethula, de dochter met de onschuldige ogen en de lieve lach die hem ooit in een zomernacht betoverd had.  Als hij diep in zijn gevoelens groef en eerlijk was met zichzelf, dan moest hij toegeven dat hij Bethula niet wilde, niet meer. Maar hiermee zou hij tevens zijn Psyche kwijt raken…

Drik stond voor de verschrikkelijke opgave om de door hem zo bewonderde Psyche te vertellen dat haar dochter niet zijn echtgenote ging worden en zij dus niet zijn schoonmoeder; hij voorvoelde de pijn die het zou doen, deze zielenscheiding, hij was er bang voor en stelde het moment uit totdat zijn schip min of meer onder stoom lag en het vertrek zich aankondigde.

Na vele slapeloze nachten besloot hij om het eerst de moeder te vertellen, om pas daarna de dochter deze voor haar ongetwijfeld onverwachte dolksteek toe te dienen. Psyche leek niet verbaasd toen hij erover begon, liet hem zelfs nauwelijks uitpraten, wuifde zijn gehakkel weg met een koninklijk handgebaar, daar residerend aan het hoofd van haar tafel met de sigaretten onder handbereik. Zij blies met getuite rode lippen, alsof ze hem suste, een blauwe rookwolk naar het plafond en schoof hem zwijgend het pakje Caballero toe. Hij stak er een op en gaf zichzelf vuur met haar fraaie bronskleurige stormaansteker. Ze rookten zwijgend en keken in hun porseleinen koffiekopjes die zij had volgeschonken, alsof hierin oplossingen zichtbaar waren voor een toekomst waarin liefde behouden zou blijven. Uiteindelijk sprak Psyche de door Drik niet verwachte woorden.

‘Het zij zo’, sprak zij, ‘ik wist dat dit ging komen, maar ik hoop lieve jongen dat we elkaar blijven zien en dat jij gelukkig wordt…’

Hij moest huilen toen hij opstond en zijn hoofd op haar schouder legde. Lenig als zij was, vouwde zij haar armen achter zijn hoofd en trok hem omlaag zodat zijn snikken gesmoord werden tussen haar borsten. Zo stond hij alsof er niets anders meer op de wereld bestond dan zo te staan en zo te voelen. Dit was het voelen van het zijn, dit was het verdrinken in de ziel, terwijl haar lenige vingers zijn achterhoofd zachtjes streelden.

Dagen later bespraken ze als twee volwassen mensen hoe hij het zou vertellen aan Bethula, zonder haar teveel te verwonden. Gelukkig – althans volgens Psyche – was er een troostende man in de achtergrond beschikbaar. Laten we hem Edeling noemen, Hendrik Edeling, de serieuze jongeling die (in een ander boek) vol goede bedoelingen achter het meisje Sara aanliep, het meisje dat in naïviteit niet voor Bethula onderdeed. Edeling had al vele balletjes opgegooid bij de moeder, of hij wellicht een kans zou maken bij haar dochter. Zij had hem nooit volledig ontmoedigd, wetend of in ieder geval voorvoelend dat het met Drik nooit iets zou worden. Zij was intelligent genoeg om het huwelijk met een zeeman niet als ideaal te zien en hoewel zij Edeling omschreef – tegenover Drik tijdens hun koffie-uurtjes – als een morose sukkel, studeerde hij wel economie en dat beloofde toch iets voor de toekomst van haar dochter. Liefde? Geluk? Ach, huwelijken kunnen maar beter gebaseerd zijn op maatschappelijke zekerheden.

Psyche beloofde dat zij Bethula ging voorbewerken en dat zij Edeling niet elke keer meer de deur zou wijzen als hij onaangekondigd langs fietste om een glimp van zijn geliefde op te vangen. Het was hard, maar beiden besloten dat Drik minstens een maand niets van zich zou laten horen. Dit zou Psyche de gelegenheid geven om haar dochter voor te bereiden, haar te vertellen hoe onbetrouwbaar mannen zijn – tenslotte was zij zelf ook gescheiden en de vader van Bethula was een vervelend mannetje, dat was bekend – en dat je als vrouw maar beter gewapend kunt zijn tegen verlating. Bethula was zeventien jaar en moest nog veel leren, vooral dat mannen heel anders denken dan vrouwen; dat het eigenlijk kinderachtige sportverslaafde kroeglopende stomme honden zijn met bindingsangst.

Drik belde een maand later op en maakte met Psyche de afspraak dat hij  zondagmorgen zou langs komen om elf uur. Zij zou Bethula vertellen dat hij op bezoek kwam om iets belangrijks te bespreken. Het was begin Augustus, prachtig weer, zonnig en warm. Met lood in zijn gympen fietste Drik richting de Apollolaan, waar hij zijn fiets op de gebruikelijke plaats zette, tegen de boom voor de deur. Precies om elf uur belde hij aan, zijn  gebruikelijke belletje, drie keer kort achter elkaar. Bethula zelf deed open en staarde hem aan met haar grote zeeblauwe ogen, alsof  hij de boodschapper van Kanaän was. Er straalde zoveel pijn uit haar ogen dat Drik zijn ziel voelde krimpen tot een scherp stekend puntje in zijn hart. Hij was de moordenaar van haar toekomst, van haar hoop en verlangen en hij schaamde zich, hoewel hij zich onderweg op de fiets tegen dit moment had gewapend. Hij zou koel zijn, onaangedaan, hardvochtig als het moest, het was voor haar eigen bestwil en voor het zijne, het ging tenslotte ook om zijn vrijheid!  Zij deed een stap opzij en nodigde hem met een handgebaar naar binnen, waarbij hij vlak langs haar moest lopen. Liet zij de ruimte expres zo klein? Drik schoof als een plank langs haar heen en haalde opgelucht adem toen hij Psyche de gang in zag komen. Zij begroette hem opgewekt, alsof hij geen slecht nieuws kwam brengen en ging hem voor naar de woonkamer, waar zij zich als vrouwe Justitia aan het hoofd van haar tafel zetelde, met in haar rechterhand een sigaret en in haar linker de glazen koffie cona. Drik zette zich links van haar op zijn gebruikelijke plek en Bethula ging tegenover hem zitten, nog steeds kijkend met verschrikte grote zeeblauwe ogen.

‘Zo’, zei Psyche, terwijl ze de porseleinen kopjes nauwgezet vulde, zonder trillen of morsen. Psyche was in controle, zoals altijd. ‘Eerst maar koffie en een sigaretje’. Tot zijn verrassing stak ook Bethula een sigaret aan. Hij had haar nog nooit zien roken en aan de manier waarop zij zat te puffen zag hij wel dat zij zich groot hield. Kijk mij, vrouw van de wereld. Maar ook met een sigaret in de vingers, leek zij niet op haar moeder, die er eens voor ging verzitten en Drik veelbetekenend aankeek. ‘Het leven brengt je niet altijd wat je ervan verwacht’ zei ze. ‘Eigenlijk bijna nooit. Dat komt omdat wij mensen, en vooral wij vrouwen – blik naar haar dochter –  altijd teveel verwachtingen hebben, of beter gezegd, creëren. Wij máken verwachtingen, uit de kleinste onbenulligheden maken wij grootse toekomstplannen, uit de onnozelste gebaren destilleren wij heroïsche beelden, kortom wij zijn voortdurend het slachtoffer van onze verbeelding . Daarom zijn veel mensen en vooral veel vrouwen ongelukkig. Mannen lijden natuurlijk ook, maar dan gaan ze naar de kroeg of naar voetballen of ze gaan varen en op avontuur..’

De beurt was aan Drik, dat was duidelijk.

Hij greep de Caballero’s en rekte tijd met aansteken. Achter een blauwe wolk, die hem niet onttrok aan de gepijnigde blik uit de zeeblauwe ogen, kuchte hij en zei: ‘Uh…ja, varen. Ik vertrek volgende week met de Rijnland’. Alsof dit alles verklaarde. Niemand zei iets. Beide vrouwen wachtten duidelijk op de voortzetting van zijn betoog, zijn verdediging, zijn aanval op de liefde en het vertrouwen van Bethula. ‘Als zeeman’ zei Drik wat gewichtig alsof hij het zoute water op zijn tong proefde, ‘als zeeman ben je nooit thuis, je zwerft over de wereldzeeën en je weet nooit wanneer je thuis komt, het is een zwervend bestaan.’ Omdat niemand reageerde trok hij nog eens heftig aan zijn sigaret en vervolgde: ‘ als zeeman leef je uh… ongebonden, het is een eenzaam beroep, je laat de mensen thuis achter, je moeder en … en je vrouw als je die hebt. En misschien ook je kinderen. Ik bedoel, je kan beter niet getrouwd zijn als zeeman, want dat is..uh.. dat doet wel eens pijn, afscheid en zo, elke keer weer afscheid nemen, als je er net bent ga je weer weg en wie weet voor hoe lang.’

Op dit moment begon Bethula zachtjes te huilen, ze had haar handen voor haar zeeblauwe ogen geslagen en zat bijna geluidloos te snikken. Geen heftig verdriet, geen gebrul, geen geweeklaag, nee alleen maar dat zachte in zichzelf gekeerde treurende gesnik. Drik haalde diep adem en voelde zich een beetje misselijk worden. Gelukkig kwam Psyche te hulp. Zij stond naast haar dochter en nam haar huilende hoofdje met de verwarde krullen liefdevol in haar armen en wiegde en wiegde en wiegde totdat het gesnik zachter werd en langzaam verstierf terwijl Bethula haar verdriet wegslikte. In de enorme stilte van de prachtige woonkamer hoorde je alleen nog het zachte suizen van de koffie cona en de kleine hikkende geluidjes van het meisje dat haar eerste levensles moest slikken. Drik stond op. De vrouwen keken niet op toen hij vrijwel geluidloos de kamer verliet. Hij sloop door de gang, opende de buitendeur en ademde diep de buitenlucht in. Zijn fiets stond aan de overkant tegen de boom en leek hem te wenken, als een teken uit een gewoon normaal leven zonder vrouwen en verdriet.

Hoewel Drik een foto had gezien van de Rijnland, viel het schip hem toch meer tegen dan hij had gedacht, zoals het daar lag te stomen aan de Oostelijke Handelskade. Het lied van Ketelbinkie spookte door zijn hoofd, begrippen als man en muis bedierven zijn verwachtingsvolle humeur. Er was niemand die hem wegbracht, zijn moeder was aan het werk en een vriendin had hij niet meer. Er was ook niemand die hem ontving. Aarzelend sleepte hij zijn koffer de gangway op en wist niet goed welke kant te kiezen. Rechts een hoog smal bouwwerk met de brug er bovenop, links een plat dekhuis met er bovenop de kennelijke radiohut met een bos antennes. Drik koos links en daar kwam iemand te voorschijn in een zwarte broek en onverwacht keurig wit jasje, een beschaafde ober zo te zien. Deze jonge man keek naar de koffer en het uniform van de Kweekschool voor de Zeevaart dat Drik uiteraard voor deze gelegenheid had aangetrokken en grijnsde op een manier die Drik niet begreep, maar later zou begrijpen toen hij de kolenruimen moest schoon schrobben.

‘Ah! ‘riep de bediende, ‘ daar hebben we de nieuwe leerling, ik had al gehoord dat je vandaag zou komen, loop maar mee dan wijs ik je jouw hut. Ik ben Jan, van de civiele dienst, ik ben de officiersbediende’. Hoewel het een bediende was, merkte Drik dat hij zelf zijn koffer moest dragen. Deze Jan keek er niet eens naar en liep opgewekt voor hem uit langs het dekhuis, door een overdekte gang waar boven de reddingsloepen in de davits hingen. Aan de achterkant van het dekhuis was een ingang, waarvan de stalen deur open stond. De deur was een beetje roestig en voorzien van zware knevels. Ze klommen over een drempel van een halve meter hoog en Drik volgde de bediende door een nauw gangetje met een roodgeschilderde cementen vloer, totdat hij stilhield voor een deur van gelakte teakhouten planken met op ooghoogte een rond raampje met koperen omlijsting, netjes gepoetst. Jan diepte een sleutel op uit zijn uniformjasje, stak die in het slot en wierp met een galant gebaar de  deur naar binnen open. ‘Zie hier heer leerling, uw nederig onderkomen’.

De hut was een pijpenla van anderhalve meter breed en misschien drieënhalve meter diep. Links was een smalle kooi ingebouwd, met ernaast een tafeltje tegen de wand. Er stond een leuningstoel voor, zoals je die ziet in ouderwetse kantoren. Ook hing er een boekenplankje boven de tafel en er stond een koperen leeslampje met flexibele arm. De hut had een patrijspoort die uitkeek in de buitengang. Meteen links bij binnenkomst was een kast ingebouwd.  Het was niet de luxe waarvan Drik gehoord had, in de verhalen over de Koninklijke Hollandsche Lloyd, maar hij had dan ook de pech om op zo’n ouwe bak te zijn geplaatst. ‘Teleurgesteld?’ Informeerde de bediende Jan. ‘Is meneer het thuis beter gewend?’ Het viel Drik op dat bediendes bij deze maatschappij nogal brutaal waren. Maar hij liet zich niet kennen en sleurde zwijgend z’n koffer over de hoge drempel. Terwijl Jan de deur achter hem dicht gooide, voelde hij achter zijn rug de brutale grijns van die arrogante klootzak. Officiersbediende. Het mocht wat! Toen Drik zijn koffer had uitgepakt, zijn kast had ingeruimd, zijn vier boeken op de plank had gezet naast de radio die hij tweedehands had gekocht en waarmee je de kortegolf zenders kon ontvangen, want midden op de oceaan had je alleen maar kortegolf ontvangst, toen hij ook met een elastieken snelbinder – hij had overal aan gedacht! – de kostbare radio zeevast had gezet, ging hij in de bureaustoel zitten en schoof de tinnen asbak naar zich toe. Uit zijn jaszak haalde hij twee pakjes Bondstreet. Zorgvuldig legde hij de mooie doosjes met de tekening van de postkoets met de paarden, voor zich op het tafeltje en keek er vertederd naar alvorens hij een doosje openmaakte en er voorzichtig een sigaret uit peuterde. Uit zijn andere zak diepte hij de Caballero aansteker op, die Psyche hem had gegeven. Haar eigen stormaansteker, waarmee ze samen zo vaak elkaars sigaretten hadden aangestoken. Gisteren, de dag voor zijn definitieve vertrek, had hij zich niet kunnen bedwingen en hij had haar opgebeld om afscheid te nemen. ‘Ik wist dat je mij nog zou bellen lieve jongen’, had ze gezegd. En hij was meteen op zijn fiets gesprongen en naar haar toe geraced. In de gang hadden ze lang in elkaars omarming gestaan, zonder woorden, haar borsten vertrouwd tegen zijn buik. Daarna had zij hem voorover getrokken en op beide wangen gezoend. Tranen hadden zich onbedwingbaar opgehoopt achter zijn ogen, zodat ze op haar mooie haren begonnen te druppen. Bij de deur hield zij zijn rechterhand lang vast en gaf hem in zijn linkerhand twee doosjes luxe Bondstreet sigaretten en haar eigen bronskleurige aansteker. ‘Vaarwel mijn lieve jongen’, zei ze. ‘Vaar wel’.

Daar zat hij, met een nieuwe ongewisse toekomst voor zich, heel alleen in een smalle hut van het stoomschip Rijnland en in plaats dat hij vrolijk was en verlangend uitkeek naar de mooie avonturen die hem ongetwijfeld wachtten, voelde hij zich heel erg klein en ongelukkig. Zijn Bondstreet sigaret werd een beetje nat doordat er een traan op viel.

De volgende ochtend om tien uur kwam de loods aan boord en was het voor-en-achter, zoals dat aan boord heet. Op de wal werden de trossen losgegooid van de dikke ijzeren bolders en de matrozen begonnen de vuistdikke manilla touwen binnen te hieuwen met de stoomwinches op het voordek, onder leiding van de derde stuurman Op het achterschip uit het zicht, op de poep waar de matrozenverblijven zijn en de kiepelton hangt voor het afval, daar mocht de bootsman leiding geven. Getrokken door vier sleepboten die voor en achter hadden vastgemaakt, gleed de Rijnland via het IJ het Noordzeekanaal in, op weg naar IJmuiden en Zuid Amerika. Drik stond op de brug in zijn uniform, een beetje achteraf zodat hij de kapitein, de loods, de eerste en de tweede stuurman niet voor de voeten liep. Een matroos in een blauwe trui en enigszins vuile spijkerbroek – geen matrozenpakje dus! – bediende het grote houten stuurrad.

‘Recht zo die gaat’ meldde de loods, die wijdbeens vol zelfvertrouwen met de handen op zijn rug voor de klapramen stond. ‘Recht zo die gaat’ herhaalde de matroos. ‘Beetje bakboord’ zei de loods. ‘Beetje bakboord’ zei de matroos en draaide het wiel naar links. ‘Okee, wat stuur je nou?’ ‘Bijna oost meneer’. De loods wipte op zijn tenen en draaide zich naar het grote koperen kompas. Hij gluurde er snel op, alsof hij het niet vertrouwde. ‘Hou voorlopig maar even 280 aan’. ‘Aye aye meneer, 280’, zei de matroos.

Drik hoorde het aan en wilde dat hij achter dat stuurrad mocht staan. Het schip echt besturen, dat was stuurmanskunst. Hij besloot om dit met zijn superieuren te bespreken, zodra de kans zich voor deed. Op ruime zee kon hij dan oefenen. Voor de sluizen van IJmuiden maakten de vier sleepbootjes zich los en tjoekten vrolijk, met veel witte rook en een dikke hekgolf, terug naar Amsterdam. De Rijnland gleed, met gebruik van de eigen stoommachine, een originele triple expansiemachine van Stork in Hengelo, heel langzaam de grote sluis binnen. Er stonden meisjes te wuiven en met zakdoekjes te zwaaien naar de bemanning, de matrozen vooral. De geliefden gingen weer naar zee en dit was de laatste kans voor hun vaarwel groet. Sommige matrozen sprongen nog snel even van boord voor de laatste omhelzing. Drik keek onwillekeurig zoekend langs de  vrouwen en meisjes, alsof hij verwachtte haar te zien, nee, hoopte haar te zien. Maar niemand wuifde hem goede vaart toe.

Eenmaal uit de sluis werden ze door twee zeeslepers opgepikt en met een aardige snelheid buiten de pieren gesleept, terwijl de Rijnland stoomde en kreunde en bonkend en ratelend zijn eigen machine op gang bracht. Een mijl buitengaats kwam de loodsboot langszij en klom de loods handig van boord via de jacobsladder. Dat had hij meer gedaan, dat zag Drik wel. Hij wachtte op het zeetje dat de loodsboot een lift gaf en sprong dan behendig op het platform.

De kapitein en de tweede verlieten de brug en Drik bleef achter met de eerste stuurman die de wacht had van vier tot acht, de zogenaamde eerste wacht. Als leerling zou hij voorlopig deze wacht meelopen. De eerste stuurman was een tengere figuur met een enigszins rood aangelopen gezicht en hoog opgeschoren haren, in een ouderwets kuifje geplakt, met een lijnrechte scheiding, een luizenpaadje zou zijn moeder zeggen. Hij had een rond blikje Players te voorschijn gehaald, dat hij in de donkerbruine houten lekgoot klemde, onder de ramen. Precies op het hele uur, als de klok zijn glazen sloeg, haalde hij  er een sigaret uit die hij omzichtig aanstak met een Zippo. Later tijdens de reis bood hij Drik soms een sigaret aan. ’Sigaretje leraar?’ ‘Nou graag, dankuwel stuurman’.

Drik leerde hieruit al snel twee dingen: ten eerste dat de leerling vaak leraar werd genoemd, enigszins honend, of schertsend, maar hoe dan ook om te laten merken dat de stuurmansleerling niet serieus werd genomen. Ten tweede leerde hij dat hij volledig afhankelijk was van het humeur en de luimen van zijn meerdere. Als de klok zijn glazen sloeg, twee, vier, zes, acht… kon je een sigaret aangeboden krijgen, of niet. Je was in de gunst, of niet. En bij deze stuurman werd het al spoedig volledig niet, omdat Drik zo onverstandig was om tijdens een van de eerste nachten, in het Kanaal, in de vertrouwelijkheid van het duister en de oplichtende puntjes van hun sigaretten, de stuurman zijn geheime problemen voor te leggen. Hij tobde over zijn verbroken relatie met Bethula en zijn zorgelijke verlangens naar de moeder van zijn eerste liefde, die nooit zijn schoonmoeder zou worden. Hij moest het aan iemand kwijt en wist nog niet dat je ook je meerderen, nee zeker niet je meerderen, in vertrouwen moest nemen. De stuurman, die uit Enkhuizen kwam en lid was van de Hersteld Evangelische Apostolische Gemeente welke door een oom van hem was opgericht, een zekere Hendrik Smit ( de naam bleef Drik achtervolgen!), vond dat je een huwelijksbelofte niet mocht breken. Hoezeer Drik ook probeerde uit te leggen dat er van een belofte nooit sprake was geweest, de verwijzing naar een toekomstige schoonmoeder naar wie hij zo kennelijk verlangde, was voldoende om hem in de ban te doen. Drik kreeg de verdere reis geen sigaretjes meer, maar dat was niet het ergste. Zijn baas, de eerste stuurman, vond dat Drik een les in nederigheid moest leren en bedacht hiertoe passende werkzaamheden.

Omdat de stuurmansleerling de goedkoopste werkkracht is aan boord, met een maandsalaris van honderdvijfendertig gulden, èn omdat de stuurmansleerling moet leren wat het matrozenwerk inhoudt opdat hij later goed leiding kan geven, werd Drik meteen de volgende dag naar de kabelgast gestuurd die met zijn kabelgat – de opslagruimte voor kabels en touwwerk –  in de voorpiek van de Rijnland huisde. Hij moest helpen met staaldraad splitsen, een karweitje dat spierballen vergt.

In de bedompte voorpiek die naar olie en teer rook, werd de stampende beweging van de oude Rijnland, die moeizaam over de golven van het kanaal en de golf van Biskaye klom, uitvergroot tot een kermisattractie van ongekende heftigheid. Als een snellift ging de ijzeren vloer omhoog, om daarna op de top even stil te vallen en ineens dermate onverwacht omlaag te gieren dat Drik zijn voeten zowat los van de vloer voelde komen. De kabelast, een grauwbonkige man van onbestemde oudere leeftijd, rookte onbekommerd zijn zware van Nelle en snauwde af en toe zijn aanwijzingen. ‘ Ja trekken. Vasthouwen die streng. Ja hou die tier nou effe open verdomme’. Drik had schiemanswerk op de Kweekschool een leuk vak gevonden. Maar dit was de hel, zeker met die stank van de zware shag er bij. Ineens toen de vloer weer eens wegviel onder zijn voeten, klom zijn maag omhoog tot achter in zijn keel en met kracht spoot zijn ontbijt over de oogsplits die bijna klaar was. ‘Godverdegodver!’ riep de kabelgast die als een matador opzij sprong, net op tijd want de volgende golf spoelde al zowat over zijn klompschoenen. ‘ Ben je nou helemaal van God los, stomme leraar! Ga een emmer halen en een dweil om die rotzooi op te ruimen’.

Doodziek en groen van ellende, heftig kokhalzend en onderweg nog drie keer overgevend, scharrelde Drik naar achteren, zich vastklemmend van klamp naar klamp aan de luiken midscheeps, waaronder hij ondanks de frisse storm die om hem heen waaide toch duidelijk de stank van stokvis rook. In Hamburg had hij al, met enige weerzin, gezien dat Zuid Amerikanen kennelijk dol zijn op die stinkende platgeslagen stukken vis. Twéé ruimen waren maar liefst gevuld met stokvis. Eindelijk bereikte hij de hoge smalle opbouw midscheeps, met bovenin de brug waar hij straks om vier uur werd verwacht. De stalen deur was dicht, met de knevels er op vanwege de overkomende zeeën. Het kostte hem bijna zijn laatste krachten om de deur open te krijgen en toen hij over de drempel stapte verloor hij zijn evenwicht en viel languit in de gang, met een flinke klots zeewater achter zich aan. Op dit moment kwam de eerste stuurman uit zijn hut en stapte bijna bovenop hem. ‘Wel heb je ooit’ zei de eerste. ‘Daar ligt de leraar! Hebben wij je niet verteld dat je de waterdichte deuren op zee altijd, ik zeg altijd!, dicht houdt?’ Drik kreunde en probeerde overeind te komen. De eerste stapte over hem heen, trok nijdig de waterdichte deur dicht en draaide aan de binnenkant de knevels weer vast. Daarna stapte hij terug en verdween in zijn hut. Geen woord, geen gebaar van medeleven.

‘Ik ben ziek..’ mompelde Drik. Het lukte hem om half kruipend het gangetje uit te komen en de waterdichte deur aan de achterzijde open te maken en aan de buitenkant weer te knevelen. Met zijn laatste krachten wankelde hij onder de reddingsloepen door en bereikte de achterzijde van het dekhuis, waar de deur – tegen de regels – godzijdank open stond omdat hier geen zeewater over dek spoelde. De kabelgast had tevreden benadrukt dat het lekker rustig weertje was. Zonder zich uit te kleden, met een zurige stank in zijn neusgaten, kroop Drik in zijn kooi.  ‘Ik ben ziek..’herhaalde hij als een mantra. ‘Ik ben ziek…’

Het was bijna vier uur toen er hard op zijn deur werd gebonkt en de bediende Jan zijn hoofd vrolijk om de hoek stak. ‘ Hé leraar, je moet op wacht! De eerste laat vragen waar je blijft.’ Drik ontwaakte uit een diepe slaap, waarin hij heerlijk speelde, als klein kind op de schommel in de speeltuin in de Waverstraat om de hoek. ‘ Kom op jongen’ zei de bediende, niet onaardig, ‘ je moet er even doorheen. Zeeziekte gaat wel over. Hier, ik heb een droog broodje voor je meegebracht, dat helpt.’

Kauwend op het broodje, nog steeds goed misselijk, klom Drik tien minuten later omgekleed in zijn uniform de steile trap op naar de brug. Het smalle bouwwerk dat overeind gehouden werd door zware stalen verstagingen, zwiepte behoorlijk heen en weer en Drik moest een paar keer een slok opwellend maagzuur wegslikken. Op de brug stond de eerste en rookte een Player.

‘ Zo leraar, wie had gezegd dat je in bed moest gaan liggen?’ ‘Sorry meneer, ik kon echt niet verder…ik was ziek. Ik bèn ziek…’ ‘Zeeziekte is geen ziekte’ stelde de eerste vast. ‘Ga maar buiten staan, flink adem halen, dan gaat het wel over.’

Op de vleugel van de brug, waar een koude wind recht in zijn gezicht blies, kwam Drik inderdaad een beetje bij, hoewel hij tijdens de wacht nog drie

keer snel over het potdeksel moest hangen om het broodje van de bediende aan de vissen te voeren. De derde keer kwam er geen broodje meer. Toen deed het alleen maar pijn.

Naarmate de reis vorderde en ze in het hoge druk gebied van de Azoren kwamen werd het weer beter en de zee vlakker. Drik voelde zich nog vaak katterig en hangerig, maar er viel mee te leven. Inmiddels had de kabelgast, die overdag zijn baas was,  ander werk voor hem bedacht. Hij moest het dek bikken, met een grote bolhamer de plakken roest van het ijzer hakken, zodat dit later in de menie kon worden gezet. Op zo’n ouwe schuit als de Rijnland viel er heel wat te bikken. Zelfs matrozen onder de gage, jaren jonger dan hij, keken hem meewarig aan als hij op zijn knieën door de roest kroop. Als hij ’s ochtends van wacht kwam, kreeg hij een half uur om te ontbijten en zich om te kleden en om half negen meldde hij zich bij de kabelgast. Om tien uur deed hij pikheet met de matrozen in de pantry op het achterschip, maar om twaalf uur moest hij netjes aangekleed in uniform op de brug staan om samen met de tweede en de eerste stuurman het zonnetje te schieten. Hij was altijd het snelst klaar met uitrekenen via de logaritmetafels, maar in zijn middagbreedte was niemand geïnteresseerd, de berekening van de eerste stuurman was altijd doorslaggevend. Dan om halfeen eten in de officiersmess en om één uur weer aan dek bij de kabelgast, tot bij vieren en dan als de donder wassen en omkleden voor de eerste wacht met de eerste stuurman. Na de wacht eten, nog even wat lezen en gauw slapen want om vier uur moest hij weer op de brug staan. Elke dag hetzelfde.

Eenmaal voorbij de Canarische eilanden, waar ze bunkerden in Las Palmas en waar je inderdaad kanaries kon kopen, waren het lange saaie dagen op zee. Als hij ’s ochtends om vier uur op de brug kwam, was de eerste er meestal niet. De tweede stuurman, die naar bed wilde, gaf dan de wacht aan hem door. Koers, snelheid, weerbericht, goed zicht, kalme zee. Geen bijzonderheden te melden in het kladjournaal. (Drik kreeg later de taak om alles over te schrijven in het netjournaal. Afhankelijk van wat er tijdens de reis voorviel, kon er dan door de kaptein en eerste stuurman nog iets worden ‘aangepast’ voordat het op kantoor werd ingeleverd.)

 ‘Goeie wacht leraar!’ ‘Ja, dank je, welterusten.’ De tweede was een kalende dertiger met holle ogen alsof hij voortdurend slaap te kort kwam. Behalve de overdracht van de wacht, had hij nooit een woord gewisseld met Drik. De eerste stuurman kwam meestal een half uurtje later de brug op, mompelde slaperig goeiemorgen en kondigde aan dat hij een bakkie ging doen. ‘Roep me maar als er iets bijzonders is leraar’ zei hij dan. En Drik zag hem meestal niet eerder terug dan tegen daglicht.

Het waren prettige uren, alleen op de brug met de roerganger. De Rijnland had nog geen automatische piloot, dus er stond altijd een oudere ervaren matroos aan het roer en die droeg het stuurwiel graag over aan de leerling om buiten een sjekkie te roken. Het sturen viel Drik in het begin niet mee. Zo’n zwaar schip reageert traag op de roeruitslag, zodat je de neiging krijgt om teveel roer te geven waarna de schuit flink doorzet en je weer tegenroer moet geven om op koers te komen. Sturen is een kunst, merkte Drik. Maar hij had aanleg en genoot ervan. Een stuurman moet kunnen sturen, nietwaar? Later werd hij zelfs zo goed, dat hij ook mocht sturen als de loods aan boord was. Dat spaarde weer een ervaren matroos.

In die vroege ochtenden op wacht, onder de meest ongelofelijke sterrenhemel  die hij ooit had gezien, voelde Drik wat klein betekent. Nietig. In de onmetelijke ruimte van het heelal zag hij regelmatig vallende sterren en dan mocht hij een wens doen. Dat hij gelukkig zou worden. Maar wat stelt de wens van een mens voor? Honderden, nee duizenden jaren voor Christus hadden de mensen al goden bedacht, want iemand moest tenslotte hun wensen inwilligen. Daar boven op de brug van de Rijnland, in de verblekende nacht, was het bijna onmogelijk om te ontkomen aan esoterische en mystieke gedachten. Als Drik naar Sirius keek, een ster tweeënhalf keer zo groot als de zon en bijna 25 keer zo helder, dan wist hij dat de aarde niet de enige bewoonde wereld kon zijn. Starend in de oneindigheid van het universum met miljoenen zonnestelsels stelde hij zich voor dat er op datzelfde moment ergens lichtjaren ver weg een tweede Drik op de brug stond van een oude schuit. Het voelde alsof hij zich opende voor een hoger bewustzijn waarin hij zowel psyche was als ziel. Geen wonder dat hij dan aan liefde dacht. Ach wat een pijn leed Artemis toen zij haar geliefde Orion doodde met een pijl. Zij had hem als sterrenbeeld aan de hemel gezet zodat zij hem nimmer kon vergeten, jagend op het geluk in het zevengesternte. Tijdens heldere nachten spande Drik zijn ogen in om de zeven sterretjes te zien, hoewel hij wist uit de sterrenkundelessen dat het er honderden moesten zijn. Honderden sterren, honderden zonnen waar de mens niets van weet. Hoeveel planeten zijn er nog in het heelal? Wie wonen daar? Dan kwam de zon op als een reusachtige vuurbal en prevelde hij spontaan het gedicht dat in een van zijn eerste wachtnachten zomaar in zijn geest ontstaan was.

In roodvuurgloeiend zonnelicht zag hij plotseling haar gezicht – en haar ogen schenen te wenken, zodat hij beneveld in zijn denken…

Ja, tijdens die eenzame uren op de brug van de Rijnland, midden op de eindeloze wereldzee, dacht hij aan haar, zoals Artemis eeuwig aan Orion dacht.

In Buenos Aires, hun eerste aanloophaven, was er post voor hem. Drie brieven, een van zijn moeder die klaagde dat het werken haar zwaar viel en dat de huurders die zij in huis had zich zo hooghartig gedroegen, en twee brieven van Bethula en Psyche. Drik aarzelde lang voordat hij aan die twee brieven begon, ook omdat hij niet wist welke van de twee hij het eerst moest lezen. Wat was verstandig? Zijn hart riep om de tekst van Psyche, maar het was waarschijnlijk handiger om eerst te lezen hoe Bethula met zijn afwezigheid wist om te gaan. Bethula. Oh, hij had geprobeerd om in de zonnegloed haar gezicht te zien, turend over de oceaan die wijds en open voor hem lag, even wijds en open als haar zeeblauwe ogen op die ongelukkige dag in Augustus. Hij had het geprobeerd!

Eerst de brief van Bethula lezen.

Lieve Drik,

Hoe gaat het met jou? Met mij wel goed. Ik werk hard, volgend jaar eindexamen. Papa was laatst weer vervelend op mijn feestje. O ja, dat wist je niet, ik heb een feestje gegeven voor mijn achttiende verjaardag. Hendrik, gek hè dat hij ook zo heet! Die was er ook. Hij is best aardig hoor. We hebben gedanst en veel gelachen. Natuurlijk mis ik jou nog steeds. Mis je mij ook een beetje? Ach, misschien is het maar beter zo. Ik weet eigenlijk verder niet  wat ik je moet schrijven. Is het leuk om te varen? Was je niet zeeziek? Goh ik zou denk ik zeeziek worden op zo’n boot. Hoe lang is het varen naar Zuid Amerika? Daar is het nu warm hè? Heb je Neptunus nog gezien onderweg haha. Ik heb gehoord dat Buenos Aires een mooie stad is, ik hoop dat je deze brief daar ontvangt. Madelon, je weet wel, mijn vriendin uit de van Baerlestraat, die is samen met mij op dansles gegaan bij James Meyer, hier vlakbij. Heel spannend hoor, misschien ontmoet ik daar nog wel een leuke jongen, nog leuker dan jij! Op school repeteren we voor het toneelstuk dat bij ons afscheid wordt gespeeld. Het is slecht weer, het regent enorm vandaag. Onze hond is trouwens ziek, we weten niet wat hij mankeert. Nou dat was het wel, ik zal je weer een brief sturen als je in Bahia aankomt, ik heb de adressen van de scheepvaartmaatschappij gekregen. Mama had ze opgevraagd. Dag mijn lieve vriendje, veel zoenen van jouw Bethula die nog vaak aan je moet denken xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Drik stak een Lucky Strike op. Zijn Bondstreet sigaretten waren al lang op en bij de hofmeester kostten de Amerikaanse sigaretten zowat niks, belastingvrij, net als de drank aan boord. Met trillende vingers streek hij de brief van Psyche glad op zijn tafeltje.

Lieve jongen,

Ik denk elke dag aan jou en wens dat je gelukkig bent. Het is eenzaam zonder jou, zonder onze gesprekjes. Met wie moet ik nu koffie drinken? Met Edeling soms? Daar kom ik zo op terug. Eerst wil ik je zeggen dat je hier bij mij, bij ons altijd welkom zult blijven en dat ik helemaal begrijp waarom je niet met Bethula verder wilde, ik denk dat zij ook niet bij je past, jij wilt een vrouw met meer dynamiek, een vrouw met de kracht om je overeind te houden, want lieve jongen, ondanks je avontuurlijke zin in het leven ben je soms bang voor het onbekende van je emoties. Ik weet dat je te weinig liefde hebt gekend en gekregen. Maar lieve jongen, weet dat ik er altijd voor je ben, hier aan mijn tafel, met de koffie klaar. Bethula heeft een man nodig die grijs is en rechtlijnig, jammer dat ik dit van mijn eigen dochter moet zeggen. Bethula doet zich flink voor, maar zij is erg onzeker over zichzelf en naïef in haar beschouwing van de wereld om haar heen. Als ik heel eerlijk ben tegen jou – en dat valt mij niet moeilijk – moet ik zeggen dat een morose type als die boekhouder Edeling beter bij haar past. Hij is een nette man, spreekt altijd met twee woorden en is een beetje bang van mij. Ares bemoeit zich nergens mee, maar heeft wel tegen mij gezegd dat hij Edeling een saaie zak vindt. Nou ja, wat Ares vindt kan mij geen duvel schelen, dat weet je. Hij zit lekker boven op zijn kamer met zijn kranten en het is dat hij geld binnen brengt, anders zou ik hem kunnen missen als kiespijn. Het is een klein secreet om je de waarheid te zeggen, maar dat wist jij al, we hebben alles besproken nietwaar? Eigenlijk hebben wij geen geheimen voor elkaar. Dat is liefde, denk ik. Hoewel een oude vrouw als ik natuurlijk geen erotische liefde voor een jongen mag voelen – en dat voor jou wel doe. Het spijt me, vind je mij slecht? Ik beloof je dat ik als een moeder voor je zal blijven, een schoonmoeder…ach wat ben ik egoïstisch. Lieve jongen ik denk aan je en hoop dat het heel erg goed met je gaat. Dat je gelukkig zult zijn! Kom heelhuids terug dan drinken we weer koffie. Dag lieverd.

Psyche.

P.S. Ik denk wel dat Bethula zich gaat verloven met Edeling. Hij dringt er erg op aan en haar kennende zal ze voor die zekerheid kiezen.

Drik stak een verse Lucky Strike op en veegde met zijn knuisten in zijn ogen. Er zaten natte vlekjes op de brief van Psyche. Verdomme, verdomme… hij vloekte grondig binnensmonds. Het deed pijn. Die brieven deden pijn, ergens, diep in zijn donder. Waarom? Hoe? Hij moest blij zijn dat hij Bethula kwijt was aan die Edeling. Hij moest blij zijn dat Psyche hem nog steeds wilde ontvangen, dat hij iemand had die hem begreep. Verdomme, verdomme. Zijn Psyche, zijn Psyche!

Zijn Psyche was zoveel ouder dan hijzelf…zoveel wijzer. En zo ver weg.

Christian

Portugal december 2012

De oude Rijnland op de rede van Sao Vicente, Kaap Verdische eilanden.